Aflevering 8: De stamboom van de mens

In aflevering acht van Radio Horzelnest staan we stil bij de stamboom van de mens. Daarvoor schuift bij ons aan, archeoloog Gerrit Dusseldorp, onderzoeker bij de Faculteit Archeologie aan de Universiteit Leiden. We praten onder meer over grottenkunst, opgraven in Zuid-Afrika, veranderingen in vuursteentechnologie en Afrikaanse pleistocene fauna. Maar we hebben Gerrit vooral uitgenodigd om met hem in gesprek te gaan over de stamboom van de mens en zijn meest verwante familieleden. In de Origin of Species schreef Charles Darwin voorzichtig dat zijn nieuwe evolutieleer licht zal schijnen op de menselijke oorsprong. Later in zijn leven tekende hij een schetsmatige stamboom van primaten met aan een van de loten de Homo sapiens; en opperde hij dat de wieg van de mens in Afrika stond. In de eeuwen die daarop volgden is deze schets uitgegroeid tot een tamelijk complexe fylogenetische stamboom met een veelheid aan vertakkingen. In deze aflevering bespreken we de genealogie van de mens en recent ontdekte loten aan de menselijke stamboom, van de Floresmens die in 2003 werd ontdekt tot de recent-ontdekte Naledi-mens en Denisova-mens. En we staan stil bij enkele denkdogma’s en vooringenomenheden, alsook fossiele vondsten, die de reconstructie van de menselijke stamboom bemoeilijken.

De evolutie van de mens

U bent vast bekend met het stereotype beeld van de menselijke evolutie. Dat beeld begint links met een behaarde aap op vier poten en gaat via verschillende tussenstadia naar een steeds minder voorovergebogen, knokkelslepende mensaap tot je rechts eindigt met de rechtop staande mens (soms voorzien van speer en ledendoek voor de schamelheid). Iedereen heeft wel eens één van de vele varianten van deze afbeelding gezien. In dit stereotype beeld wordt menselijke evolutie vereenzelvigd met vooruitgang. De moderne mens zou zich in een rechte lijn hebben ontwikkeld uit minder ontwikkelde aapachtigen met een steeds grotere herseninhoud. Hoewel dit nog altijd een veelgebruikt beeld is ter illustratie van de evolutieleer, strookt het niet met Darwins gedachten over de menselijke evolutie. In zijn optiek is de mens geen hoogtepunt van de evolutie maar slechts een zijtak van een zijtak aan de boom des levens. Wij stammen niet af van de chimpansee maar delen een gemeenschappelijke voorouder met de chimpansee die zich zo’n 6 miljoen jaar geleden heeft opgesplitst in twee lijnen.

Ook in de paleoantropologie is het besef van een stamboom al langer ingedaald. Toch meende men lange tijd in het fossiele bestand een progressief lijn te ontdekken naar steeds grotere hersenen. Deze toename in hersenvolume zou nauw verband houden met enkele belangrijke cognitieve ontwikkelingen die typerend zijn voor de moderne mens, denk bijvoorbeeld aan symbolisch gedrag en complexe technologie. Maar de laatste decennia worden er overblijfselen gevonden van mensachtigen die niet lijken te stroken met dit progressieve beeld. Neem bijvoorbeeld de Floresmens (Homo floresiensis) waarvan in 2003 de overblijfselen werden ontdekt in Indonesië. Het bleek hier te gaan om een dwergversie van Homo erectus, die kennelijk in isolement was geraakt op het eiland Flores. Aangezien de Floresmens hersenen had ter grootte van een sinaasappel kon het beeld van een toename in hersenvolume niet kloppen. Maar deze dwerggroei bleek eenvoudig te verklaren vanuit de eilandbiologie. Het was bekend dat de selectiedruk op eilanden zorgt voor dwergvormen van megafauna, zoals dwergolifanten en dwergnijlpaarden (en reuzengroei bij knaagdieren zoals mollen en ratten). Kortom het progressieve beeld van de menselijke evolutie bleef van kracht.

Homo naledi

In 2017 werd tussen Johannesburg en Pretoria een bijzondere vondst gedaan. Een groep amateurspeleologen had tijdens een labyrintische afdaling in het Rising Star grottencomplex vreemde botpartijen waargenomen. Toen de foto’s uiteindelijk belandde op het bureau van een archeoloog aan de Witwatersrand Universiteit rees het vermoeden dat het hier om fossiele overblijfselen van een uitgestorven mensachtige. Inmiddels is de menselijke stamboom een soort rijker: Homo naledi. Hoewel het al snel duidelijk was dat het een lid van het geslacht Homo betrof, zijn er aanzienlijke verschillen met de anatomisch moderne mens. Zo wijst de anatomie van de schouders en vingers erop dat ze mogelijk behendige boomklimmers waren. Verder heeft de naledi-mens een lengte van anderhalve meter en vrij kleine hersenen. De botresten zijn gedateerd op 335,000–236,000 jaar geleden toen ook de moderne mens al rondliep in Zuid-Afrika. Het lineaire beeld van de menselijke evolutie ten spijt, lijkt er lange tijd een flinke variatie te zijn geweest in de morfologie van mensachtigen.

Stamboom van de mens

Australopithecus afarensis (ca. 4,3 tot 2 miljoen jaar geleden). 
Paranthropus robustus (ca. 2 tot 1,2 miljoen jaar geleden).
Homo habilis (ca. 2,3 tot 1,5 miljoen jaar geleden).
Homo erectus (ca. 1,9 miljoen tot 140.000 jaar geleden).
Homo naledi 
Homo neanderthalensis (ca. 430.000 jaar tot 40.000 jaar geleden)
Homo denisova
Homo floresiensis (ca. 190.000 jaar tot 50.000 jaar geleden).
Homo sapiens: (ca. 300.000 jaar tot heden).