Aflevering 2: Universiteit in oorlogstijd

Voor de tweede aflevering van Radio Horzelnest hebben wij weer een bijzonder gesprek voor u. Ditmaal interviewt beleidshistoricus Pieter Slaman emeritus hoogleraar Universiteitsgeschiedenis Willem Otterspeer over diens laatste boek ‘Het horzelnest: de Leidse Universiteit in oorlogstijd’ (2019, Uitgeverij Prometheus). De achterflap verraadt direct de oorsprong van de titel. De overtuigd nazi en NSB’er Robert van Genechten typeerde de Leidse universiteit als een horzelnest. In de wandelgangen van de rijksuniversiteit zou het gonzen van de verzetsgeluiden. Al brengt Otterspeer in zijn boek wel de nodige historische nuance aan bij deze roerige periode. Zo weerlegt hij de gedachte dat de universiteit zich van meet af aan met hand en tand verzette tegen de Duitse overheersing. Nu waren er veel stafleden en studenten die protesteerden, denk bijvoorbeeld aan de bekende protestrede die professor en decaan van de rechtenfaculteit, Rudolph Pabus Cleveringa (1849-1980), uitspreekt op 26 november 1940. Maar er waren evengoed hoogleraren en docenten die louter handelden uit eigenbelang of zelfs samenwerkten met de bezetter.

Meestal wordt het verzet aan de Leidse universiteit in verband gebracht met de naam Cleveringa. Maar in het boek van Otterspeer is een belangrijke rol weggelegd voor hoogleraar volkenrecht, Benjamin Marius Telders (1903-1945). Otterspeer vertelt hoe Ben Telders, in tegenstelling tot anderen, direct koos voor een strategische benadering. Nog voor de uitbraak van de oorlog sprak hij zich uit tegen het oprukkende nationaalsocialisme en pleitte hij voor vluchtelingenopvang voor Joden in Nederland. Na de bezetting probeerde hij waar mogelijk de Duitse bezetter te houden aan het geldende recht, en hun te wijzen op de internationale verdragen, zoals het Landoorlogsregelement van 1907 (dat ook door de Duitsers was ondertekend). Helaas liep het slecht af met Telders. Vanwege zijn verzetsrol werd hij op 18 december 1940 opgepakt. Via de gevangenis van Scheveningen en de concentratiekampen Vught, Buchenwald en Sachsenhausen belandde hij in februari 1945 in Bergen-Belsen om uiteindelijk negen dagen voor de bevrijding te overlijden aan vlektyfus.

In de podcast passeren enkele belangrijke personen uit de universiteitsgeschiedenis de revu. Zodoende hebben een korte namenlijst opgesteld: 

• Jan Drion, jurist en in 1950 benoemd tot hoogleraar burgerlijk recht en internationaal privaatrecht. In de Tweede Wereldoorlog gaf hij met zijn broer Huib het Leidse verzetsblad De Geus onder studenten uit.
• Willem Nagel, rechtsgeleerde, criminoloog en auteur. Tijdens de oorlog studeerde hij rechtsgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 1950 trad hij in dienst bij de Rijksuniversiteit Leiden en werd in 1956 benoemd tot hoogleraar penologie en criminele sociologie.
• Petrus Johannes Idenburg, jurist en secretaris van de Curatoren van de Universiteit Leiden. Vanwege zijn weigering om niet-Arische docenten aan de Universiteit Leiden te ontslaan, trad hij in juni 1942 af als secretaris.
• Julius Christiaan van Oven, jurist en politicus. Na de arrestatie Cleveringa trad Van Oven (die van 1931 tot 1934 al decaan geweest was) als 'aetate decanus' op; hij gaf tot aan de algehele sluiting van de universiteit leiding aan het principiële verzet van de faculteit tegen de maatregelen van de bezetter. Zijn standvastige houding, die van des te meer moed getuigde omdat hij zelf halfjood was, had tot gevolg dat hij in september 1942 verbannen werd naar Boekelo, waar hij tot het einde van de oorlog bleef.
• Maria Cornelia van Oven-van Doorn, auteur en echtgenote van Julius Christiaan van Oven. Behalve veel verhalen en kinderverzen in de door haar geredigeerde periodieken publiceerde zij boeken voor kinderen van verschillende leeftijden, waarvan enige onder het pseudoniem Riet van Buren.
• Siegfried Thomas Bok, neuroloog en hoogleraar histologie en microscopische anatomie. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog trachtte hij misstanden aan de kaak te stellen. In 1943 werd hij op eigen verzoek ontslagen en in 1944 werd hij door de Duitsers gearresteerd als represaille voor een moordaanslag.
• Sem Dresden, literatuurwetenschapper, romanist en essayist. 
• Siemens Suermondt, behoorde tot de kern van het Leidse professortenverzet en was fel gekant tegen het nationaalsocialisme. 
• Roelof Kranenburg, jurist, Eerste kamer lid, hoogleraar staats- en administratief recht. 
• Jacobus Schrieke, secretaris-generaal van het departement van Justitie tijdens de Duitse bezetting van Nederland.
• Robert van Genechten, jurist, econoom, auteur en bestuurder. Zowel in de Eerste als in de Tweede Wereldoorlog collaboreerde hij met de Duitse bezetters van respectievelijk België en Nederland. Vanaf juli 1941 was Van Genechten bijzonder hoogleraar in de economie ('volkshuishoudkunde') aan de Rijksuniversiteit Leiden.
• Laurens op ten Noort, Nederlandse NSB'er en hoofd afdeling Hoger Onderwijs tijdens de Tweede Wereldoorlog.
• Eduard Meijers, rechtsgeleerde en grondlegger van het huidige (nieuwe) Burgerlijk Wetboek. Zijn gedwongen ontslag was de aanleiding voor de protestrede van Cleveringa. Meijers overleefde de concentratiekampen en keerde al op 25 juni 1945 terug naar Leiden. 
• David Cohen, hoogleraar Oude Geschiedenis en van 1941 tot 1943 voorzitter van de Joodsche Raad.