Aflevering 7: Insectenrijk

Aflevering 7 staat in het teken van insecten. Met entomoloog Aglaia Bouma als gids verkennen we een wemelende wereld vol gefriemel en gewoel, met rondkruipende, krioelende kriebelaars, snerpende en stridulerende springers, en rondzwevende zwermen van zoemende of klapwiekende fladderaars. Oneerbiedig aangeduid als ongedierte. In deze aflevering blazen we niet op één loftrompet maar klinkt een hele fanfare ter faveure van insecten. We staan stil bij de diversiteit, complexiteit, pracht en het belang van deze organismen. In april 2020 verscheen Aglaia’s eerste non-fictie boek ‘Insectenrijk: Het grootse leven van kleine beestjes’ bij Uitgeverij Atlas Contact. Het boek kent een opmerkelijk vertrekpunt aangezien het niet begint bij het ontstaan van Aglaia’s fascinatie voor insecten maar bij het begin van haar insectenfobie. In het verleden kwam zij er op akelige wijze achter dat zij allergisch was voor het gif van hoornaars. Dankzij de anafylactische shock en de ziekenhuisopname als gevolg van de hoornaaraanval ontwikkelde ze een angst voor insecten. In ‘Insectenrijk’ vertelt Aglaia over haar eigen metamorfose van entomofoob tot entomofiel. Maar centraal staat het bijzondere, bizarre en interessante leven van insecten.

Die Verwandlung

Metamorfose speelt ook een centrale rol in Die Verwandlung (De gedaanteverwisseling, 1915) van de Tsjechische schrijver Franz Kafka, misschien wel het bekendste dierenfabel van de twintigste eeuw. Menigeen kent het nog van de leeslijst voor Duits op de middelbare school (aangezien het zo dun werkje was). Het boekje begint met de beroemde zin: ‘Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheuren Ungeziefer verwandelt.’ Op die ongelukkige ochtend ontwaakt Gregor Samsa, een eenvoudige verkoper met een schoon blazoen, uit een onrustige droom om te ontdekken dat hij is verandert in een ungeheuren Ungeziefer. Dat laatste woord van deze dubbele ontkenning wekt onze aandacht. Het woord ‘Ungeziefer’ is in verschillende Nederlandse edities op uiteenlopende manieren vertaald met onder meer insect, kever, kakkerlak. In de Nederlandse vertaling van Nini Brunt vind je de beste vertaling: ongedierte. Maar deze vertaling evenals het origineel roept direct de vraag op waarom Kafka hier kiest voor de meervoudsvorm ‘ongedierte’ en niet voor een specifiek insect. Het is bekend dat de auteur de uitdrukkelijke wens had dat er geen insect werd afgebeeld op de omslag. Toch zijn er in weerwil van de auteur heel wat edities verschenen met een insect op de kaft en is er veel speculatie over het precieze insect waarin Gregor Samsa zou zijn veranderd. Nederlandse bioloog Midas Dekkers heeft tijdens een lezing voor Stichting Nederlandse Franz Kafka-kring op basis van verschillende passages aannemelijk gemaakt dat de schrijver een pissebed voor ogen had. Maar waarom schrijft Kafka dat dan ‘Assel’ of ‘Landassel’? Wat voor metamorfose heeft Kafka voor ogen?

Voorvoegsel 'un-'

Laten we bij de tekst blijven en opnieuw een blik werpen op de eerste zin: ‘Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheuren Ungeziefer verwandelt.’ Opvallend is dat er drie keer het voorvoegsel ‘un-‘ valt, maar niet alle drie keer dragen ze dezelfde betekenis. Het voorvoegsel ‘un-‘ kan van het woord het tegendeel maken, zoals bij ‘unruhigen’ (onrustige) dat het tegendeel is van ‘ruhigen’ (rustige). Hetzelfde geldt voor het Nederlandse voorvoegsel ‘on-‘. Dergelijke negatie-voorvoegsels (evenals niet, tegen-, de-, dis-, en in-) creëren oppositionele woordparen of antoniemen (veilig - onveilig, begrip - onbegrip, bemand - onbemand). Woorden waarbij de praefix ‘on-‘ werkt als een negatie-voorvoegsel zijn vaak eenvoudig te herkennen doordat ‘on-‘ vervangbaar is met ‘niet-‘. Neem bijvoorbeeld de woorden ‘onvoltooid’, ‘onvolledig’, ‘ongeëvenaard’ en ‘onevenredig’. Welnu, bij het woord ‘onkruid’ draagt het voorvoegsel een andere betekenis. Dat verschil is al te merken in een subtiele accentverschuiving in de beklemtoonde lettergreep. Bij ‘Ungeziefer’ ligt de klemtoon vooraan in het woord (bij het voorvoegsel), terwijl bij het woord ‘unruhigen’ de klemtoon op de tweede lettergreep ligt. Qua betekenis past ‘Ungeziefer’ in hetzelfde rijtje als: ‘Unding’ (onding), ‘Unkraut’ (onkruid), ‘Unmensch’ (onmens) maar ook bij ‘Unwetter’ (onweer), ‘Untat’ (wandaad) en ‘Unkosten’ (onkosten). Neem bijvoorbeeld ‘Unkraut’, dit woord is niet het antoniem van kruid maar juist een negatieve overtreffende trap: een schadelijk, slecht, lelijk, verschrikkelijk kruid. Hetzelfde geldt voor ‘Unwetter’, ‘Unkosten’ en ‘Ungeziefer’.

Ungeziefer

Ook het woord ‘Ungeziefer’ wijst het voorvoegsel niet op een ontkenning maar op het verschrikkelijke, akelige en ongewilde van deze gedierten. Maar nu rest nog een derde woord dat begint met ‘un-‘, te weten ‘ungeheuren’. Dit woord is etymologisch verwant aan het Nederlandse ‘onguur’. In onze taal heeft dit wordt een eigenaardige taalkundige geschiedenis. Het woord ‘guur’ betekende vroeger, evenals het hedendaagse Duitse woord ‘geheuer’, ´liefelijk´, ´ongevaarlijk´ en ´veilig´. ‘Onguur’ betekende het tegendeel, te weten ´weerzinwekkend´, ´gevaarlijk´ en ´onveilig´. Maar de website van Onze Taal merkt op dat het woord ‘guur’ vanaf het einde van de zestiende eeuw ook negatief wordt opgevat. Zo dragen ‘gure wind’ en ‘ongure types’ inmiddels beide een negatieve connotatie. Nu we beide woorden onder de loep hebben genomen, wordt het de volle gewicht van Kafka’s woordkeuze duidelijk. Het individu Gregor Samsa verandert in onguur ongedierte! Deze verandering is geen metamorfose van A naar B maar is een verandering die gepaard gaat met identiteitsverlies en de opkomst van een nieuwe identiteit. Nu verkrijgen we inzicht in Kafka’s gebruik van de meervoudsvorm ‘Ungeziefer’. Dit woord heeft juist vanwege het weerzinwekkende iets onbepaalds of onspecifiek, wat nog eens extra wordt aangedikt door het bijvoeglijk naamwoord ‘ungeheueren’. Het is daarom zinloos om in Kafka’s krabbels, brieven en aantekeningen op zoek te gaan naar een entomologisch afgebakende entiteit. Omdat Samsa nu verschijnt als ongedierte wordt hij enerzijds onzichtbaar en anderzijds juist extra zichtbaar. Onzichtbaar omdat zijn individualiteit opgaat in de generieke aanduiding ‘ongedierte’ waaronder allerlei dieren vallen, zoals insecten maar ook muizen en andere knaagdieren. Maar hij wordt vanwege de generieke aanduiding wordt hij ook extra zichtbaar omdat hij als ongedierte walging en weerzin opwekt bij en de drang tot vernietiging.