De Griekse papyrologie is de wetenschap die zich bezighoudt met het ontcijferen en bestuderen van alle teksten die in de Griekse taal op papyrus geschreven staan. Papyrus was het schrijfmateriaal van de oudheid en werd vervaardigd uit op elkaar gekleefde reepjes van de papyrusplant.

Er zijn honderdduizenden papyri gevonden, waarvan een groot deel nog niet uitgegeven is. Ook Griekse teksten op andere materialen, zoals potscherven (ostraca), wastabletten, houten plankjes, loden plaatjes, linnen en soms kleine stukjes leer of perkament (niet op steen of kunstvoorwerpen, die behoren tot het vakgebied van de epigraaf en archeoloog), worden tot het vakgebied van de papyroloog gerekend, omdat zij inhoudelijk aan de teksten op de papyri verwant zijn.

Vindplaats van papyri: Egypte

De vindplaats van papyri is, een enkele uitzondering daargelaten, beperkt tot de Egyptische woestijn, de enige plaats waar het klimaat droog genoeg was om het vergankelijke schrijfmateriaal te conserveren. Nadat in 1778 de eerste papyrus uit Egypte toevalligerwijs aan het licht kwam, volgden meer vondsten, en rond 1890 is men begonnen met systematische opgravingen. De meeste papyri werden aangetroffen op antieke vuilnisbelten, in door het oprukken van de woestijn verlaten dorpen en steden en op de begraafplaatsen, waar kisten en mummieomhulsels dikwijls bestonden uit “cartonnage”, gemaakt van lagen oude (en dus meestal beschreven) papyrus, terwijl de mummies van heilige dieren ook van binnen met oude papyrus waren opgevuld. De plaats waar men de meest waardevolle papyri zou hebben kunnen vinden - de hoofdstad van Egypte, het hellenistische cultuurcentrum Alexandrië - heeft ons helaas door het vochtige klimaat in de Nijldelta zeer weinig opgeleverd.

Grieks in Egypte: 331 v. Chr. - 641 na Chr.

De veelsoortige teksten op de papyri vormen een unieke en direct uit de oudheid stammende bron voor onze kennis van vooral de Griekse cultuur. In 331 v. Chr. werd in Egypte de Griekse heerschappij gevestigd door Alexander de Grote, die werd opgevolgd door de dynastie der Ptolemaeën-koningen, ook wel Lagiden genoemd.

Literaire papyri

In de Griekse papyrologie kunnen twee gebieden duidelijk onderscheiden worden. De literaire papyri (meestal mooi geschreven met verzorgde letters) geven niet alleen een beeld van wat er in die tijd door de Grieken in Egypte werd gelezen (vooral Homerus blijkt zeer populair geweest te zijn), maar ook bieden deze papyri ons teksten die soms wel duizend jaar dichter bij de tijd van de auteur staan dan de vroegste middeleeuwse handschriften. Uit vergelijking bleek dat de middeleeuwse manuscripten over het algemeen veel minder corrupt zijn dan vroeger werd aangenomen. Bovenal hebben de papyri ons enige literaire werken teruggegeven die niet via de middeleeuwen tot ons gekomen waren. Hierbij denken we aan de toneelstukken van Menander, de Athenaion Politeia van Aristoteles, gedichten van Sappho en Bacchylides, een vervolg op het historische werk van Thucydides, bekend onder de naam Hellenica Oxyrhynchia, en allerlei religieuze literatuur. De literaire papyrologie sluit nauw aan bij het vakgebied van de klassiek filoloog.

Documentaire papyri

Met name de documentaire papyri (in cursieve handen, variërend van het gestileerde kanselarijhandschrift tot zeer individuele handschriften) vormen een unieke bron voor de antieke wereld. Ze bestrijken alle aspecten van het dagelijks leven en verschaffen details die niet in andere bronnen vermeld worden, over onder meer antiek recht, religie (heidens, joods, christelijk), bestuur en administratie, onderwijs en wetenschap - op de papyri staat iedere soort tekst die het maar waard was om schriftelijk vastgelegd te worden, en dat niet gezien door de gekleurde bril van een literator of historicus, maar rechtstreeks afkomstig uit het leven van alledag.

Koinè-Grieks

De taal waarin de documentaire papyri geschreven zijn is niet het klassieke Grieks, maar het zogenaamde Koinè, waarin ook bijvoorbeeld het Nieuwe Testament geschreven is. De meest opvallende afwijkingen ten opzichte van het klassieke Grieks zijn: veel nieuwe woorden, vereenvoudiging van moeilijke verbuigingen en vervoegingen, verandering van de zinsbouw, en veranderingen in de uitspraak die tot opmerkelijke fouten in het geschrevene gingen leiden: bijvoorbeeld de uiteindelijke gelijkstelling van de klanken van e en ai en van ei, è, i, oi en u (iotacisme). We kunnen het begin van de ontwikkeling van het klassieke Grieks tot Nieuw-Grieks in de papyri op de voet volgen.

Papyrologische tekens en afkortingen

Voor het uitgeven van een papyrustekst worden de volgende tekens gebruikt (het zogeheten "Leidse" systeem):

.      (punt)

een punt onder een Griekse letter duidt aan dat de letter onzeker gelezen is; alleenstaande punten wijzen op het vermoedelijke aantal letters dat is beschadigd of verloren gegaan

[	]	verloren gegane letters
<	>	letters, ten onrechte door de schrijver weggelaten en door de uitgever aangevuld
(	)	afkortingen en symbolen, door de uitgever voluit geschreven
{	}	door de schrijver geschreven letters die volgens de uitgever uit de tekst moeten worden verwijderd
[[	]]	letters die door de schrijver zelf zijn doorgehaald
\	/	letters die door de schrijver boven de regel zijn toegevoegd.

Voor het aanduiden van officiële papyruspublicaties worden afkortingen gebruikt als P.Enteuxeis (een heel volume vol met verzoekschriften van een bepaalde soort), P.Lond. (papyri die zich in Londen bevinden), P.L.Bat. (papyri die door het Leids Papyrologisch Instituut zijn uitgegeven), P.Tebt. (papyri die in het Egyptische dorpje Tebtunis zijn gevonden), P.Turner (papyri die ter ere van de bekende papyroloog Turner zijn gepubliceerd) enzovoorts. Een verklarende lijst van deze afkortingen bevindt zich in ieder papyrologisch handboek en op de pagina ‘Checklist of Editions of Greek, Latin, Demotic, and Coptic Papyri, Ostraca and Tablets’.

Beknopte bibliografie

Handboeken

R.S. Bagnall (ed.), The Oxford Handbook of Papyrology (2009) 
P.W. Pestman, The New Papyrological Primer. Second Edition Revised (1994)    
H.-A. Rupprecht, Kleine Einführung in die Papyruskunde (1994)    
O. Montevecchi, La papirologia (1988) 
E.G. Turner, Greek Papyri. An Introduction (1968) 

Algemeen

R.S. Bagnall, Egypt in Late Antiquity (1993)  
R.S. Bagnall, Reading Papyri, Writing Ancient History (1995)  
R.S. Bagnall (ed.), Egypt in the Byzantine World (2007)  
R.S. Bagnall, Roman Egypt. A History (2021)
A.K. Bowman, Egypt after the Pharaohs (1986)  
A.K. Bowman e.a., Oxyrhynchus. A City and its Texts (2007)  
R. Cribiore, Gymnastics of the Mind. Greek Education in Hellenistic and Roman Egypt (2001)  
D. Frankfurter, Religion in Roman Egypt. Assimilation and Resistance (1998)  
W.A. Johnson, Bookrolls and scribes in Oxyrhynchus (2004)
N. Lewis, Greeks in Ptolemaic Egypt (1986)  
A.M. Luijendijk, “Greetings in the Lord”: Early Christians and the Oxyrhynchus Papyri (2008)
K. Vandorpe (ed.), A Companion to Greco-Roman and Late Antique Egypt (2019)

Nederlandstalig

Hermeneus 52,4 (1980) (speciaal papyrologisch nummer verzorgd door Leids Pap. Inst.) 
P.W. Pestman e.a., Vreemdelingen in het land van Pharao (1985)  
P.W. Pestman e.a., Familiearchieven uit het land van Pharao (1989)  
K.A. Worp, Griekse papyri: een wereld vol bewegingen, in Lampas 18,4 (1985) 267-278  
W. Clarysse - K. Vandorpe, Zenon, een Grieks manager in de schaduw van de piramiden (1990)  
W. Clarysse - K. Vandorpe, Boeken en Bibliotheken in de Oudheid (2004)  
F.A.J. Hoogendijk - B.P. Muhs, Handschrift op papyrus (2005) 

Bloemlezingen van Griekse papyri

P.W. Pestman, The New Papyrological Primer. Second Edition Revised (1994)    
J. Hengstl, Griechische Papyri aus Ägypten (1978) (met Duitse vertalingen)    
A.S. Hunt - C.C. Edgar, Select Papyri I-III (Loeb Classical Library, vol. 1: 1932, vol. 2: 1934, vol. 3: 1950) (met Engelse vertalingen)

Vertaalde teksten

R.S. Bagnall & R. Cribiore Women's Letters from Ancient Egypt, 300 BC-AD 800 (2006)
R.S. Bagnall - P. Derow, The Hellenistic period. Historical Sources in Translation (2004) 
J.E. Grubbs, Women and the Law in the Roman Empire. A sourcebook on marriage, divorce and widowhood (2002)
A.S. Hunt - CC. Edgar, Select Papyri with an English translation, Vol. I Private affairs; Vol. II Official documents (vol. 1: 1932, vol. 2: 1934) 
J.G. Keenan - J.G. Manning - U. Yiftach-Firanko, Law and Legal Practice in Egypt from Alexander to the Arab Conquest (2014) 
J.H. Oliver, Greek Constitutions of Early Roman Emperors from Inscriptions and Papyri (1989) 
J. Rowlandson, Women and society in Greek and Roman Egypt (1998) 
P. Schubert, Vivre en Égypte (2000)

Voor meer papyrologische literatuur raadpleeg de Bibliographie Papyrologique.