De meeste teksten in de collectie van het Leids Papyrologisch Instituut zijn Griekstalig, naast verschillende teksten in het Egyptisch (Hiëratisch, Demotisch, Koptisch) en het Latijn.

Na de verovering van Egypte door Alexander de Grote in 332/331 v. Chr. kwam Egypte onder Grieks bestuur. De inheemse bevolking sprak en schreef in het Demotisch, al werd de Griekse taal steeds meer gebruikt in officiële en juridische documenten. Na de inlijving van Egypte door de Romeinen in 30 v. Chr. bleef Grieks de meest gebruikte schrijftaal. Dat verklaart ook waarom de meeste papyri die in Egypte zijn opgegraven papyri Griekstalig zijn. 

De papyrologie is onderverdeeld in de verschillende taalgebieden: Griekse Papyrologie (inclusief Latijn), Demotische Papyrologie, Koptische Papyrologie en Arabische Papyrologie. Maar vaak bleven in Egypte verschillende talen naast elkaar in gebruik. Onder de Ptolemaeën sprak en schreef men naast Grieks ook Egyptisch (Demotisch), tijdens de Romeinse overheersing naast Latijn ook Grieks en Egyptisch (later Koptisch) en tijdens de Arabische overheersing naast Arabisch ook eerst nog Grieks en – voor liturgische doeleinden zelfs tot op de dag van vandaag – Koptisch. Het is daarom wenselijk om papyri in de verschillende talen in samenhang te bestuderen. 

Het Egyptisch kent verschillende soorten schrift en wordt in de regel van rechts naar links geschreven. Het oudste schrift – de Hiërogliefen – is een beeldschrift. Heel decoratief, maar in het dagelijks gebruik wat onpraktisch. Daarom bedachten de Egyptische schrijvers al snel een cursiever schrijfschrift, het Hiëratisch, letterlijk ‘heilig schrift’. Daaruit ontstond  een veel cursievere vorm voor op kantoor: het Demotisch (vanaf ca. 650 voor Chr.).

Hiëratisch. 3e-2e eeuw voor Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.

Fragmenten met Hiëratische tekst. Deze tekst komt uit dezelfde mummiecartonnage als onder andere inv. 1002, en is dus waarschijnlijk in de tweede eeuw v.Chr. te dateren.
[ongepubliceerd; publicatierechten gereserveerd]

Demotisch. 2e eeuw voor Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.

Deel van een veel breder notarieel contract over de verkoop van een huis. Bovenaan de Demotische tekst, onderaan de met een Egyptische penseel geschreven Griekse belastingkwitantie. [ongepubliceerd; publicatierechten gereserveerd]

Latijn. 48 na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Latijnse tekst in de DDbDP. 

Na de overwinning van Octavianus Augustus op Cleopatra, waardoor Egypte onderdeel werd van het Romeinse rijk, bleef Grieks de administratieve taal in Egypte. De hoeveelheid Latijnse papyri is daarom beperkt. Deze fragmentarische papyrus gaat waarschijnlijk over gebruik van een opslagplaats door militairen. Dankzij regels 6-7 kunnen we de tekst dateren in 48 na Chr. Lucius Vipstanus Poplicola was toen consul en Gnaius Vergilius Capito was prefect van Egypte van ca. 48 tot 52 na Chr.

6. POPLI]C̣OLA･COS･ANNO･VI[II

7.           ]CN･VERGILIVM･CẠ[

‘Tijdens het consulaat van [N.N. en Lucius Vipstanus] Poplicola, in het 8ste jaar [- - -] Gnaius Vergilius Capito [prefect van Egypte]’

Koptisch. 7e-8e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.

Koptisch is de naam voor de taal en het schrift van de Egyptenaren vanaf de 4^eeeuw na Chr.

Het bevat veel Griekse leenwoorden. Het schrift is een variatie van het Griekse alfabet, aangevuld met enkele bijzondere tekens uit het Demotisch. Men kan in deze belastingkwitantie de volgende tekens herkennen:

             Ϩ          hori      ‘h’      

            Ϣ         shai      ‘sj’      

            Ϥ          fai        ‘f’       

            Ϫ         djandja  ‘dj’     

[ongepubliceerd]

Ostraca (meestal potscherven, maar ook kalksteen) vormden een goedkoop alternatief voor papyrus. In ieder huishouden waren natuurlijk potten te vinden. En die potten gingen kapot. De scherven werden dan hergebruikt als schrijfmateriaal. Belastingkwitanties zijn meestal op ostraca geschreven.

Kwitanties voor dijk- en badhuisbelasting. Thebe, 1e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Deze drie ostraca bewijzen dat een zekere Pesouris zijn dijkbelasting (χωματικόν) en badbelasting (βαλανεῖον) heeft betaald.

Iedere inwoner van Egypte moest jaarlijks enkele dagen werken aan de dijken en de irrigatiekanalen van de Nijl, die door de overstromingwaren beschadigd. Men kon dit corvee echter ook afkopen door een speciale belasting te betalen. De badhuisbelasting werd in Egypte pas ingevoerd na de komst van de Grieken. Voorheen kende Egypte het fenomeen ‘badhuis’ nog niet.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Belastingkwitantie met rood stempel. Ptolemaïs Euergetis, 8 juli 78 voor Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Kwitantie voor de belasting over de aankoop van een wijngaard, betaald door Helena dochter van Aphrodisios. Het extreem cursieve handschrift is moeilijk te ontcijferen.

‘In het 3^e jaar, op de 30^ePayni, is overgemaakt naar de bank in Ptolemaïs Euergetis aan Philoxenos de bankier, bestemd voor de koning, door Helene, dochter van Aphrodisios, als belasting voor een gecultiveerde wijngaard waar de ranken worden gesteund door bomen, (ter grootte) van een halve aroura of hoeveel hij ook is, en voor het bijbehorende 1/5^e deel van een reservoir en van een stenen put en alles wat erbij hoort in --- bij Ibion Eikosipentarouron in het district van Polemon, omgrensd door: in het zuiden de wijngaard van Senesis dochter van Zosimos, waardoorheen de watertoevoer loopt van de hiervoor beschreven wijngaard; in het noorden een gemeenschappelijke toegangsweg en een irrigatiekanaal; in het westen de wijngaard van Isidora, dochter van Isidoros; in het oosten de olijventuin van Herodes zoon van Apollonios, met in het midden de --- van Helene door ---, over de 10 talenten waarvoor zij verklaarde hem op grond van een contract gekocht te hebben van Zosimos zoon van Nikanor, en diens vrouw Diodora dochter van Kallion: 1 talent van brons (omgerekend) ten opzichte van zilver, totaal 1 talent.’

Belastingkwitanties. Theadelphia, 336/337 na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Deze belastingkwitanties zijn door drie verschillende ambtenaren op dezelfde papyrus geschreven. De betalingen zijn vermoedelijk een bijdrage voor de uitrusting van nieuwe soldaten. 

‘... namens de bewoners van het dorp Theadelphia, voor de 9^e indictie, voor derekruten: vierhonderd talenten (400 tal.), totaal. Ik, Ploutammon, door middel van Theodotos de klerk, heb getekend. 
En evenzo dezelfden namens de bewoners van het dorp Theadelphia, voor de 9^e indictie, voor de rekruten: honderd talenten (100 tal.), totaal. Ik, Ploutammon, door middelvan Theodotos de klerk, heb getekend. 

Op de 27^e Phamenoth: Heron en Kannaout, uit het dorp Theadelphia, hebben afgeleverd voor de 10^e indictie: vier (4) vogels, tien (10) eieren, een zestien dertigste (116/30^e) van een linnen mantel, totaal. Ik, Eulogios, heb getekend.

Op de 27^ePhamenoth: Heron en Kannaout, uit het dorp Theadelphia, hebben betaald voor geldelijke belastingen verschuldigd aan het bureau van de katholikos, voor de 10^e indictie: driehonderd zilveren talenten (300 tal.), totaal. Ik, Kyrillos, schrijver, heb getekend.Op de 27^e: evenzo nog honderd talenten (100 tal.). Ik, Kyrillos, heb getekend.’

Kwitantie voor verrichte dijkwerkzaamheden. Arsinoïtische gouw,6 september 139 na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Het jaarlijkse onderhoud van dijken en irrigatiekanalen was een verplicht corvee voor de inwoners van Egypte (de katasporeus is een opzichter over irrigatie- en zaaiwerkzaamheden).

‘In het 3^e jaar van Imperator Caesar Titus Aelius Hadrianus Antoninus Pius. Dionysios zoon van En-- de zoon van Dionysios, van de moeder Tapsoïs, heeft gewerkt voor de dijkdiensten van het 2^e jaar, van 4 tot 8 Thoth in --- van Dionysias. Ik Apollonios, de katasporeus, heb hiervoor getekend.’

Schriftelijk bewijs van een lening is altijd belangrijk geweest. Hieronder voorbeelden van een graanlening, een wijnlening, een geldlening, en een geldlening tegen onderpand.

Graanlening van een priester. Thebe, 3e-1e eeuw voor Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.

Demotische rekening met een graanlening van een lesonis-priester, het hoofd van de tempeladministratie. De deben is een gewicht van ongeveer 91 gram waarmee de waarde van goederen werd uitgedrukt. De artabe is een inhoudsmaat (formaat grote zak) voor graan. Een wab-priester (wab betekent ‘rein’ in het Egyptisch) is een algemene term voor priester.

‘Rekening van de lesonis-priester. De lesonis-priester: 14 (deben); de schrijver van de wab-priester: 4 deben; de rest van de (?) …, ter (waarde van) 5 deben: … 23. 
Classificatie: 
Herious: (goederen?) ter (waarde van) 4 deben; [naam] (?) zoon van [naam]: ⌈…⌉ graan (?): 
totaal 7 deben: rest: 16 (deben). 
(artaben) gerst: 2 ½ ; (art.) gerst: 4 ½ … [?] 
(art.) gerst: 1 ½ ; (art.) gerst: 1 ⌈¼⌉ [?] 
(art.) tarwe (?): 10 + (?) 
2; (art.) gerst: 1 (?)’

Papyrus Leid.Pap.Inst. inv. 64 =P.L.Bat. 17.4

Klik hier voor een grotere afbeelding. 
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

Notarieel contract. Hermias zoon van Hermias, leent drie metreten (vat van 30 liter) wijn, die hij twee maanden later zal terugbetalen. De rente bedraagt 50%.

‘Hermias zoon van Hermias, “Pers die later geboren is”, aan Leon zoon van Orsenouphis, gegroet. Ik kom overeen van u te hebben ontvangen de drie metreten wijn, vermeerderd met de helft, die ik u zal terugbetalen in de maand Epeiph van het 3^e jaar uit mijn eigen oogst, nieuwe goede wijn (gemeten met) de maat waarmee ik (altijd) uitschenk. Indien ik echter niet zal terugbetalen in overeenstemming met hetgeen geschreven staat, dan zal ik u voor iedere keramion drieduizend bronzen drachmen als boete betalen. Dit handgeschreven document zal geldig zijn waar het maar wordt opgevoerd. In het 3^e jaar, op de 9^e Pachon.’

Geldlening. Oxyrhynchos, 14 juni 314 na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

Dit contract is door een notaris bekrachtigd. De Romeinse wet stond toe dat vrouwen met drie of meer kinderen rechtshandelingen konden plegen zonder de normaal voor hen verplichte ‘voogd’: de ius (trium) liberorum. Deze wet was door keizer Augustus bedacht om de bevolkingsgroei te stimuleren. Sinds keizer Caracalla in 212 na Chr. aan vrijwel alle ingezetenen van het hele Romeinse rijk het Romeins burgerschap had verleend, was officieel ook het Romeinse recht op hen van toepassing. De invloed van het Romeinse recht beperkte zich in Egypte veelal tot familierecht en erfrecht, verder bleef het lokale rechtssysteem van kracht. Een andere invloed van het Romeins recht is de uitdrukking die vanaf 220 na Chr. in de meeste contracten staat: “op de (formele) vraag heb ik bevestigend geantwoord”, die wijst op de aloude Romeinse rechtsvorm van stipulatio waarbij een mondelinge overeenkomst op zich al rechtsgeldig was. Het feit dat de hoogte van de boeterente niet is gespecificeerd kan erop wijzen dat die rente in onderlinge afspraak hoger was vastgesteld dan de wettelijk toegestane 1%.

‘Aan Aurelia Taïs alias Techosaria dochter van Chosion, afkomstig uit de schitterende en zeer schitterende stad der Oxyrhynchieten, optredend zonder voogd op grond van het ius liberorum, gegroet door Aurelius Pagonis zoon van Pagonis en van de moeder Tathonis, afkomstig uit het dorp Leukios in de 3^e pagus (= aan het Latijn ontleende regio-aanduiding). 

Ik verklaar te hebben ontvangen van u als lening, contant uit uw huis, zes talenten en drieduizend drachmen in zilveren keizerlijke munt, totaal 6 tal. 3000 dr., die ik onder dwang aan u zal terugbetalen voor de twintigste van de volgende maand Epeiph van het huidige 8^e en 6^e jaar zonder enig uitstel of uitvlucht, zo niet, dan zal ik u als boete betalen de rente die is vastgesteld per mina [= 100 drachmen] per maand over de periode van overschrijding, terwijl u recht van executie hebt op mij en op al mijn bezittingen. Dit handgeschreven document, in tweevoud opgemaakt, zal geldig zijn overal waar het wordt overlegd en voor ieder die het namens u overlegt en op uw formele vraag heb ik bevestigend geantwoord. 

In het 8^e en 6^e jaar van onze heren Imperatores Caesares Constantinus en Licinius, Augusti, tijdens het consulaat van de zeer schitterende Rufius Volusianus en Petronius Annianus, op de twintigste Payni. 

Ik, Aurelius Pagonis zoon van Pagonis, heb te leen ontvangen de zes talenten en drieduizend drachmen van zilver en ik zal die terugbetalen zoals hierboven staat, binnen de afgesproken termijn zoals hierboven staat en in antwoord op de formele vraag heb ik bevestigend geantwoord. Ik, Aurelius Apollonius heb voor hem geschreven omdat hij niet schrijven kan. 

Is geschreven door mij, Philinicus.’

Papyrus Leid.Pap.Inst. Warren 10

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

In deze late tijd is het gebruikelijk dat zelfs juridische documenten christelijke elementen vertonen, zoals het kruis en de aanroeping van Jezus Christus aan het begin van de tekst. In dit geval wordt de lening verstrekt door een priester ‘van de heilige kerk’. Hoewel de lening inhoudelijk overeenkomt met de vroegere leningen die we hebben gezien (behalve dat hier bovendien van een hypotheek sprake is), is het Griekse taalgebruik (net als het schrift) een stuk overdadiger. De rechterkant van de papyrus is afgebroken. De meeste aanvullingen (niet als zodanig in de vertaling aangegeven) zijn vrij zeker door de vele standaardtermen die in de leencontracten worden gebruikt.

‘† In naam van de heer en meester Jezus Christus onze God en redder. 
In het 10^e jaar van het koningschap van onze zeer vrome meester en zeer grote weldoener Flavius Mauritius de eeuwige Augustus en Imperator, in het 9^e jaar van het consulaat van dezelfde, onze zeer vrome meester --- in het 10^e jaar van de indictie --- in de stad der Oxyrhynchieten. 

Aan de zeer eerwaarde Georgius, priester van de heilige kerk, stammend uit diezelfde stad der Oxyrhynchieten, gegroet door de Aurelii Iacob en Victor, volle broers uit de vader Phib en de moeder --- , stammend uit het dorpje Lucius in de Oxyrhynchitische gouw. 
Wij komen overeen te hebben ontvangen van uw Eerwaarde en te hebben geleend, contant in onze hand uit uw huis, voor ons eigen en noodzakelijk en publiekelijk gebruik: zeven gouden solidi, geslagen volgens de privéstandaard, totaal 7 gouden solidi volgens privéstandaard, die wij vrij van ieder risico onder dwang zullen terugbetalen aan uw Eerwaarde met de rente daarover, (te weten) vierenzestig bundels hooi van de anderhalve aroere die wij bebouwen met groenvoer dat tweemaal per jaar geoogst kan worden, wanneer ook maar uw Eerwaarde verkiest, zonder uitstel, en de rente natuurlijk in de maand Pachon [april/mei, oogstmaand] van het huidige 10^eindictiejaar. 

En als garantie voor de teruggave geven wij met onmiddellijke ingang als onderpand aan uw Eerwaarde het bezit van diezelfde anderhalve aroere onder het recht van hypotheek en onderpand, die zich bevindt bij het hierboven genoemde dorpje van ons, ten westen ervan, en het zal ons niet geoorloofd zijn de anderhalve aroere te onttrekken aan de hypotheek vóór de volledige terugbetaling van diezelfde schuld, noch die te verkopen, noch die in hypotheek te geven, noch er op welke andere wijze ook over te beschikken ten nadele van de lening, en ook mogen wij niet beweren iets daarvan gegeven te hebben zonder uw schriftelijke kwitantie, waarbij onze bezittingen onderpand zijn tot garantie van deze schuld. Dit document, in één exemplaar uitgevaardigd, is geldig en in antwoord op de formele vraag heb ik bevestigend geantwoord. 

De Aurelii Jacob en Victor, hierboven beschreven, hebben opgesteld dit hypotheekdocument voor zeven gouden solidi geslagen volgens de privéstandaard zoals hierboven staat. Ik, Anastasius de notaris, heb op hun verzoek namens hen geschreven omdat zij het schrijven niet machtig zijn. 

† Is door mij, Anastasius, opgesteld.’

Veel papyri bevatten documenten van officiële aard. In deze online vitrine vindt u voorbeelden van een geboorte-aangifte, een overeenkomst voor betaling van achterstallige pacht en een kwitantie voor betaling in geld en natura.

Aangifte van de geboorte van een driejarig jongetje. Arsinoïtische gouw, 11 juli 72 na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

De Romeinen hadden om belastingtechnische redenen bevolkingsregistratie opgezet. Eens in de vijftien jaar hield men een volkstelling. De aangifte van een geboorte was niet verplicht. In de overgeleverde documenten varieert de leeftijd van de aangegeven kinderen van 0 tot 8 jaar.

‘Aan Apollonios, het wijkhoofd van de Arabierenwijk --- van Herakleios zoon van Sambas de zoon van Sokeus, en van de moeder Heraklous dochter van Diphilos, geregistreerd in de Arabierenwijk. Ik doe aangifte van mijn zoon Herakleides, mij gebaard door de vrouw met wie ik samenleef Tamaron dochter van Herakleios, geboren in het 2^e jaar van Imperator Caesar Vespasianus Augustus en nu 3 jaar oud. Hierbij dien ik de aangifte in.

(Ondertekening in andere hand:) 
Ik, Apollonios, wijkhoofd, heb getekend aangaande het geboren kind. In het 4^e jaar van Imperator Caesar Vespasianus Augustus, op de 17^e Epeiph.’

Deel van een kwitantie. 7e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

Kwitantie voor de ontvangst van een betaling in geld en in natura. Het stuk is ondertekend door de schrijver en twee getuigen. Alleen de onderste helft van de papyrus is bewaard gebleven.

‘ --- vierendertig gouden solidi, totaal 34 gouden solidi, en evenzo tachtig artaben tarwe, gemeten met de maat van The-, samen in totaal 80 artaben tarwe en 34 gouden solidi, alleen dat. Geschreven op de 3^e van de maand Mecheir van het 13^e indictiejaar. 

Makarios, stenograaf en schrijver, gaat akkoord. 
† Daniel gaat akkoord. 
† Makare gaat akkoord.’

Van privébrieven ontgaat ons vaak de inhoud, omdat de context ontbreekt. Dat geldt ook voor deze twee privébrieven op papyrus, uit de derde en zesde eeuw na Chr.

Brief. Ca. 300 na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

Tweede kolom van een privébrief. Het handschrift is zeer verzorgd.

‘ --- (opdat), mijn heer, u mij gerust stelt door te schrijven dat u dat goed hebt geregeld. Het behoort immers tot de mogelijkheden, als u maar wilt. Ook uzelf, mijn heer en patroon,moet mij opdragen wat u maar wilt; daarbij verschaft u mij een dubbel feest wanneer ik u zeer hartelijk groet alsof ik persoonlijk aanwezig ben bij die begroeting. 
Ik bid dat u gezond bent, mijn heer en patroon, voor lange tijd.’

Brief. 6e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

Voorbeeld van het zwierige Byzantijnse handschrift. Deze brief bestaat uitsluitend uit een opsomming van groeten aan allerlei personen. Er bestond geen geregelde postdienst. Men gaf brieven meestal mee aan iemand van wie men wist dat hij ergens heen zou reizen. Veel antieke brieven dienen alleen als een teken van leven aan de ontvanger. 

‘Aan mevrouw mijn zeer geëerde zuster Nonna, van uw broer Isakios. Voor alles bid ik tot de almachtige God dat u in goede gezondheid en blijdschap samen met uw echtgenoot en uw dochter deze groet van mij hebt ontvangen. Ik wil u laten weten dat ik uw brief heb ontvangen van Johannes zoon van Phoebammon, en uw groet heb gelezen. Ik groet u dus, mevrouw mijn zuster en mijnheer mijn broer Petros en uw dochter en allen in uw huis bij hun naam. Ik, oude vrouw, groet u, mevrouw mijn dochter en mijnheer mijn zoon Petros en uw dochter en allen in uw huis bij hun naam. Ik, Hermes, groet u, mevrouw en mijnheer en allen in uw huis bij hun naam. Ik bid dat u gezond bent voor lange tijd, mevrouw mijn zuster.’ 

Klik hier voor een grotere afbeelding.

Op de achterkant staat, dwars geschreven: ‘Bezorg deze brief in de stad Oxyrhynchos bij mevrouw mijn zuster, afzender: haar broer.’

In een land dat grotendeels uit woestijn bestaat is hout kostbaar en niet altijd voorhanden. Houten mummie-etikettenwerden regelmatig in de vorm van een grafsteen gezaagd en met een touwtje rond de nek van een mummie gehangen. Op de etiketten staan vaak de naam en de leeftijd van de mummie. In het Demotische voorbeeld V 3 staat er ook een opdracht tot begrafenis op. Overledenen konden eveneens op een andere manier geïdentificeerd worden, namelijk door de naam en soms wat extra informatie op de buitenste laag linnen van de mummie te schrijven. Hieraan was de mummie te herkennen in de mummificatiewerkplaats, onderweg en op de begraafplaats.

Mummie-etiket van Tnaphersaïs. Hermonthitische gouw, 1 april 15 voor Christus.

Klik hier voor een grotere afbeelding.

‘Petosiris zoon van Oteyris zegt tot Totoês zoon van Imoethes, de opzichter van het mysterie van Osorbuchis: “Verzorg de begrafenis voor Tnaphersaïs, de dochter van Horus, haar moeder is Nebetwedja.” Geschreven in jaar 15, in de 4^emaand van het peret-seizoen, dag 6.’

Mummie-etiket van Senplenis. Herkomst onbekend, 2e-3e eeuw na Christus.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Σενπλῆνις                 ‘Senplenis,   
γυνὴ Πατα[             vrouw van Pata[ 
. . . (ἔτους) μη [        48 jaar oud.’ 

Mummielinnen van Theognostos. Panopolitische gouw, 2e eeuw na Christus.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Θεόγνωστος Ὡρείωνος ἐβίω(σεν) (ἔτη) κγ. 
‘Theognostos zoon van Horeion, hij heeft 23 jaar geleefd.’

Tweetalig mummielinnen van Tatriphis. Panopolitische gouw, 2e eeuw na Christus.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 

Grieks: 
[ . . ]τρῖφις Κολάνθου  
[τ]οῦ Λύκου  
(ἔτους) ἕκτου Ἐπεὶφ ιε

 Demotisch: 
Ta<-t3>-rpj t3 šr.t Kld^c3 t3 šr L[ . . . ]  
p3 šr Trtrj [ . . . ]

Grieks: 
[ . . ]triphis dochter van Kolanthos, zoon van Lykos. Het 6^ejaar, Epeiph 15. 

Demotisch: 
Tatriphis, de dochter van Kolanthos zoon van L[ykos], de dochter (?) van Tertery[ . . . ].

In de oudheid las men al graag auteurs die wij nu ‘klassiek’ noemen. Teksten werden op bestelling gekopieerd. Het handschrift van literaire papyri is verzorgder en regelmatiger dan dat van documentaire teksten. De literaire papyri vormen een brug tussen de tekst zoals wij die kennen uit Middeleeuwse handschriften en de allereerste tekst van de auteur. Naast bekende teksten duiken in de papyrologie ook werken op die niet zijn overgeleverd in de Middeleeuwse handschriften. De bestudering van literaire papyri is een vak apart.

Homerus, Ilias. Herkomst onbekend, 2e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

De Ilias van Homerus was het meest gelezen boek in de oudheid. Op dit kleine fragment staan slechts enkele letters. Na heel wat gepuzzel werd duidelijk dat het hier om stukjes uit de Ilias gaat, boek A 384 en 415-420. Aangezien we de delen van twee kolommen hebben, is het mogelijk de lengte van de kolommen te berekenen: ongeveer 33 regels. Inmiddels zijn in de collecties van München en Pisa stukjes van dezelfde rol ontdekt.

Hesiodus, Vrouwencatalogus. 2e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Deze fragmenten vormen een deel van een werk van Hesiodus dat we niet uit Middeleeuwse handschriften kennen, de Vrouwencatalogus, een beschrijving van vrouwen uit de Griekse mythologie die de liefde van een god wonnen.

Klik hier voor een grotere afbeelding.

De tekst is verdeeld over twee glasplaten; dit is het tweede deel.

Plato, Phaedo. 2e eeuw na Chr.

Klik hier voor de informatie in de LDAB. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Fragment van een papyrusrol met een uitgave van de Phaedo (65A8-C5 en 65E3-66B3). Dit stuk is zes eeuwen na Plato en zes eeuwen vóór de oudste Middeleeuwse handschriften te dateren. Op deze papyrus zijn tussen de kolommen (ter hoogte van de 3^e en 5^e regel) nog sporen van een eerdere tekst zichtbaar: de tekst is een palimpsest. In de 2^e regel van de 2^e kolom staan dubbele punten die een sprekerswisseling aangeven.

Euripides met muzieknotatie. 3e eeuw voor Chr.

Klik hier voor de informatie in de LDAB. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Waarschijnlijk de oudste papyrus met Griekse muziek. Boven de tekst van Euripides, Iphigeneia in Aulis (fragmenten van regels 1500-1509 en 784-794) staan de hoekige strepen en soms verdraaide oude lettervormen die muzieknoten aanduiden.

Fabel. Herkomst onbekend, 2e eeuw na Chr.

Klik hier voor de informatie in de LDAB. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

De tekst bevat de fabel van de leeuw en de wilde ezel. Deze was al bekend in dichtvorm, maar dit is proza. De tekst begint met ἀγαθῇ τύχῃ, een gelukwens.

Wastafeltjes of wastabletten zijn dubbelzijdig uitgeholde plankjes hout waarin was werd gestreken. In die was kraste men dan met een puntige stilus de letters. Met de meestal platte achterkant van de stilus kon de tekst ook makkelijk weer worden uitgewist. Wastabletten waren daarom ideaal als schoolschrift.

Schooloefening met mythologische inhoud. 4e eeuw na Chr.

Deze bladzijde uit een schoolschrift toont het verhaal van de schepping van de mens door Prometheus, verteld in de vorm van een acrostichon: de zinnen beginnen telkens met een volgende letter uit het Griekse alfabet. 

 ‘(A) Modellerend naar de goddelijke vorm maakte Prometheus stervelingen. 
(B) Volgens de wil van de goden --- (maakte hij?) stervelingen met de hand (?). 
(Γ) Dus maakte hij door aarde met water te mengen ---. 
(D) Moeilijk uittrekbaar en donker --- maakte hij het haar. 
(E) --- terwijl hij er wenkbrauwen vóór legde. 
(Ζ) Door de brug te midden van de ogen uit te rekken maakte hij de neus. 
(H)  --- tweemaal -- (oren) -- en plakte (die) aan de slapen. 
(Θ) Een schatkamer voor de tong maakte hij binnenin de mond voor de spraak. 
(I) Behendig vormde hij wangen --- hij mengde met ---'

Voor de Griekse tekst zie PDF rechts op deze pagina. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Dit was de eerste pagina van een schrift, dus de andere kant vormde de kaft van het schrift. Daarop zijn ter versiering met een passer drie setjes concentrische cirkels aangebracht. 

Klik hier voor een grotere afbeelding.

Compleet schoolschrift. Ca. 350 na Chr.

De volgende vijf wastabletjes vormden samen een compleet schoolschrift. Het was gezaagd uit één blok beukenhout (dus waarschijnlijk geïmporteerd uit Italië).

Op de buitenkanten van het wastafelschrift is geen verdieping gemaakt voor de was. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Van de acht beschreven pagina's in dit schrift bevatten er zeven dezelfde schrijfoefening. Bovenaan elke pagina staat de naam van de leerling in cursief schrift. Daaronder de schrijfoefening in losse, zorgvuldig gevormde kapitalen van het boekhandschrift. De schrijfoefening zelf is een citaat van Isocrates (Ad Demonicum 1): 

Αὐρήλιος Ἀντώνιος Νεμεσίωνος 

οἱ μὲν γὰρ τοὺς φί- 
λους παρόντας μ- 
όνον τιμῶσιν, οἱ δ- 
ὲ  καὶ  μακρὰν ἀπ- 
όντας ἀγαπῶσιν. 

‘Aurelius Antonius zoon van Nemesion. Want sommigen eren hun vrienden alleen wanneer zij aanwezig zijn, anderen houden zelfs van ze wanneer zij ver weg zijn.’

Op de eerste bladzijde, die waarschijnlijk door de leraar is beschreven, staan onder het citaat de namen van drie leerlingen (Antonius zoon van Nemesion, Makarios zoon van Paulos en Paulos zoon van Elias) die geacht werden deze oefening op een woensdag ('dag van Hermes') te maken.

Klik hier voor de informatie in de LDAB. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Pagina met dezelfde schrijfoefening. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Pagina met dezelfde schrijfoefening, nu met een fout in de derde regel van de oefening. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

De volgende bladzijde met dezelfde fout in de hier vierde regel van de oefening. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Op de achterkant van die bladzijde is dan de oefening weer foutloos geschreven. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Op de bladzijde hieronder staat links een lettergreepoefening (drielettergrepige woorden beginnend met een N) en rechts de tafel van 40 in de volgende vorm: 
1 x 40 = 40 
40 x 1 = 40 
2 x 40 = 80 
40 x 2 = 80 etc. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Dan weer een pagina met de bekende schrijfoefening. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Op het laatste wastabletje aan een kant nogmaals de schrijfoefening (waarbij na het laatste woord nog eens opnieuw wordt begonnen). 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

En tenslotte de achterkaft, niet verdiept maar wel met een dun laagje was bestreken. 
Klik hier voor een grotere afbeelding.

Alle papyri geven ons, elk op hun eigen manier, informatie over aspecten van het leven in de oudheid. Zie hier een aanklacht van een gewone man over diefstal van jurken, en een papyrus met bericht over een bezoek van keizer Hadrianus.

Aanklacht gericht aan het hoofd van politie. 3e eeuw voor Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

De papyrus is afkomstig uit mummiecartonnage. De wittige kleur wordt veroorzaakt door kalkresten van de stuclaag. Nota bene tijdens het tempelbezoek van de heer des huizes zijn boeven zijn huis binnengedrongen en hebben de daar aanwezige vrouwen van hun kleding beroofd. Kleding behoorde in die tijd tot het duurste dat iemand bezat... 

‘Aan Dikaios, hoofdagent van Moithymis, van Petosiris zoon van Thotis, boer op het koninklijke land van het dorp Moithymis. Op de 25^e Pachon, rond het tweede uur van de avond, toen ik mij in de tempel bevond, drongen onbekenden mijn huis binnen en trokken mijn vrouw Thamous haar jurk uit ter waarde van 200 drachmen en haar moeder Aynchis haar jurk ter waarde van 400 drachmen en onze dochter Thermoutarion haar linnen tuniek van 100 drachmen, dat is in totaal 700 drachmen, en zij staken hen met hun messen zodat zij zelfs ...’ (hier breekt de papyrus af).

Keizer Hadrianus bezoekt Egypte. 27 december 129 na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP.

Wanneer een land door de keizer of andere hooggeplaatste personen werd bezocht moest de bevolking zorgen voor onderdak en voedsel. Dat Hadrianus dergelijke reizen maakte weten we uit literaire bronnen, zoals de De Vita Hadriani, en uit papyri en ostraca uit Egypte. Dit is een brief van een dorpssecretaris aan de strateeg van de gouw, het (civiele) hoofd van een Egyptische provincie. De brief bevat een lijst van goederen, bijeengebracht in december 129 met het oog op het bezoek van Hadrianus aan Egypte in de zomer van 130. 

‘Aan Asklepiades, de strateeg,van Horion de dorpssecretaris van Tholtis en Mouchinaryo in het noordelijke district. Lijst van goederen die op dit moment, gerekend tot de twintigste van de huidige maand Choiak, met het oog op het bezoek van de verheven Imperator Caesar Traianus Hadrianus Augustus, klaar liggen in mijn ambtsgebied:

Ik, Horion, dorpssecretaris, heb dit stuk ingediend. In het 14^e jaar van Imperator Caesar Traianus Hadrianus Augustus, de 23^e Choiak.’

Munt met Hadrianus en Alexandria. 130/131 na Chr.

Deze munt, geslagen in Alexandrië in het jaar dat keizer Hadrianus op bezoek kwam, draagt aan de ene kant de kop van Hadrianus.

Op de andere kant staat een afbeelding van de staande keizer in toga en met een lauwerkrans (rechts), met tegenover hem Alexandria als personificatie van de stad Alexandrië (links). Zij draagt een olifantenhuid en overhandigt met haar rechterhand twee aren aan keizer Hadrianus. 
IE is het jaar waarin de munt geslagen is (jaar 15).

Magie, geloof en bijgeloof zijn in de oudheid moeilijk van elkaar te scheiden. Daarom in deze online vitrine bij elkaar: een tekening van een tempel, een godenlijst, magische teksten, amuletten en christelijke teksten.

Tekening van een tempel? Grieks-Romeinse periode.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Papyrusfragment uit Egypte, met de tekening van wat misschien een tempeltje is. Twee zuilen, een fries en een toegangsweg, de dromos, lijken waarneembaar.

Godenlijst van een orakelboek. 3e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Deze lijst met godennamen werd gebruikt als concordantie bij een orakelboekje (het zogenaamde Orakel van Astrampsychos). De lijst diende om van de (genummerde) vraag naar het 11 (genummerde) antwoord te komen. De Griekse letters (telkens twee met strepen erboven) die voor en achter de godennaam staan, zijn die getallen. De lijst draagt als titel Θεοὶ χρηματισταὶ καὶ σημάντορες: ‘Goden die orakels en tekens geven’ en is min of meer alfabetisch gerangschikt.

Horoscopen en magische teksten. 3e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Waarschijnlijk een privéverzameling van een aantal magische en aanverwante teksten op één papyrus. Op de voorkant een liefdesbetovering, het oproepen van de godheid en de spreuken om hem weer weg te zenden. Dan volgt een methode om te berekenen of iemand nog leeft of al dood is.

De tekst op het recto, kolom II, is een voorbeeld van een zogeheten φιαλο- or λεκανομαντεία, 'schaalvoorspelling'. Eerst komen de spreuken, dan volgend de overige instructies. De tovenaar werkt met een schaal gevuld met olijfolie en wat andere ingrediënten; de man zelf of misschien eerder de jongen die hem assisteert moet geesten waarnemen in het glanzende oppervlak van de olie. 

‘”Kom naar mij, god der goden, manifestatie van vuur en geest, die als enige de waarheid op uw hoofd draagt, die de duisternis doorklieft, heer der geesten, (toverspreuken). Gegroet, heer (toverspreuken).”

Zeg dit een heleboel keer. En wanneer, terwijl je dit uitvoert, de verschijning treuzelt: “Open u, hemel; open u, Olympus; open u, Hades; open u, bodemloosheid; laat de duisternis opensplijten in opdracht van de hoogste god, en laat het heilige licht stralen vanuit het oneindige in de bodemloosheid.”

Wanneer hij opnieuw treuzelt, zeg dan met luide stem het volgende, terwijl je de jongen opnieuw betovert: “ (Toverspreuken). Heer god, kom nader; gegroet, heilig licht; gegroet, oog van de wereld; gegroet straal van de dageraad op de wereld; en geef mij antwoord op de dingen die ik vraag.” En vraag wat je wilt.

Hoe je (geesten) weg laat gaan: “Ik dank jullie dat jullie kwamen op bevel van god, en ik verzoek jullie me gezond te bewaren, zonder vrees en zonder door spoken belaagd te worden. (Toverspreuken). Keer terug naar jullie heilige woonplaatsen.”

(Voer dit uit) bij een schaal,  waarin je 1 cotyle goede olie doet, en zet die op een baksteen en kras de volgende tekens in een levende magneetsteen; die tekens worden zo gemaakt: [verwijst waarschijnlijk naar de tekens onderaan de kolom]. En je zet de steen aan de buitenkant links van de schaal, en terwijl je hem met beide handen omklemd houdt, voer je (het bovenstaande) uit zoals je was uitgelegd. Gooi hem dan in de schaal. Dompel daarin ook de nageboorte van een hond met de naam Witje, die bij zijn geboorte wit was, of de nageboorte van ... En schrijf op de borst van de jongen met myrrhe “Karbaoth”.’

Klik hier voor een grotere afbeelding.

Op de achterkant van deze papyrus staan links vier geboortehoroscopen onder elkaar, in het midden een vervloeking gericht tegen een vrouw, met toverspreuken en een magische tekening. In de derde kolom (afgebroken) begint een nieuwe betovering.

Liefdesbetovering op lood. Vindplaats onbekend, 3e-4e eeuw na Chr.

Lood werd in de antieke wereld graag gebruikt voor magische teksten. Meestal zijn dit vervloekingen, maar soms ook liefdesbetoveringen, zoals hier. De loden plaatjes werden in graven of putten gelegd en moesten zo terechtkomen bij de bewoners van de onderwereld. In dit exemplaar staan tien regels vol toverspreuken en magische letters die godheden ertoe moeten aanzetten om een niet zo eenvoudige opdracht uit te voeren: 

 ‘Sit koum aieouô ièaè ièô uo ieô aièou eu iaè ia ô aeuia iôa ièô èa iaô ôai. Ik vraag en smeek om uw macht en uw kracht. èkiaeou asôr askatanthiri setônskoii. Breng Termouthis, die door Sophia ter wereld werd gebracht, naar Zoël, die door Droser is gebaard, met brandende, onweerstaanbare en onvergankelijke liefde, – snel, vlug!’

Minicodex met LXX Psalm 90. 5e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Perkament, ontwikkeld in Pergamum in de 2^eeeuw voor Chr., is van dierenhuid gemaakt. Het was sterker dan papyrus, maar ook duurder. De tekst van Psalm 90 is geschreven in een heel klein boekje (dichtgeklapt 6 x 5 cm), dat mogelijk als amulet heeft gediend. 

‘Wie in de beschutting van de Allerhoogste woont en overnacht in de schaduw van de Ontzagwekkende, zegt tegen de Heer: “Mijn toevlucht, mijn vesting, mijn God, op u vertrouw ik.” Hij bevrijdt je uit het net van de vogelvanger...’

(Uit: De Nieuwe Bijbelvertaling)

Klik hier voor een grotere afbeelding.

Hier de andere kant, de 'vleeszijde'van de stukjes perkament.

Amulet met christelijke geloofsbelijdenis. 6e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de Griekse tekst in de DDbDP. 
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Heidense magie en christelijk geloof gaan in de oudheid dikwijls hand in hand. Het gebruik van amuletten is een zeer oud heidens gebruik, dat echter vanwege zijn grote populariteit door de kerk moest worden getolereerd.   

 ‘† † †† [†††] 
† Christus is aangekondigd 
† Christus is verschenen 
† Christus heeft geleden 
† Christus is gestorven 
† Christus is opgestaan 
† Christus is opgenomen 
† Christus is koning 
Christus redt Vibius, geboren uit Gennaia, van iedere koorts en iedere rilling dagelijks, de hele dag, snel, snel, vlug, vlug. 
† † † † † † †’

Schrijfoefening. Deir el-Gizaz, 6e-7e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Op deze scherf heeft een monnik het Koptische alfabet geoefend. Hij was hoogstwaarschijnlijk al een geoefend schrijver, maar hier oefent hij schoonschrift, de Bijbelmajuskel. In de jaren '90 van de vorige eeuw is er nog een deel van dezelfde oefening gevonden (bij een opgraving in het klooster van Apa Samuel), dat precies aan het Leidse stuk past. Opmerkelijk zijn de foutieve mu tussen de alfa’s en beta’s (een hoorfout?) en de uitglijder van de pen bij het begin van de rij epsilons.

De veertig martelaren van Sebasteia. 7e-8e eeuw na Chr.

Klik hier voor een grotere afbeelding.
Klik hier voor de informatie in de LDAB. 

Potscherf met daarop een deel van een lijst met de namen van de veertig martelaren van Sebasteia. Dit waren volgens de traditie soldaten van een Romeinse legioen (Legio XII Fulminata) die een martelarendood stierven bij de Armeense stad Sebasteia in de tijd van Licinius. De leesbare namen zijn: Leontios, Lesimachos, Xanthias, Agagios, Maurikios, Bybianos, Heliales, Athanasios, Korkonios en Aglaios.