Empirical Legal Studies

Legitimiteit en efficiëntie van procederende belangengroepen in het publiekrecht

Belangenorganisaties spelen een belangrijke rol binnen de democratische samenleving.

Door belangen te aggregeren, articuleren en behartigen kunnen belangenorganisaties een (essentiële) schakel vormen tussen burger, samenleving en politiek. In hun strategieën voor bovenindividuele belangenbehartiging beperken belangenorganisaties zich niet tot de politieke arena, maar wint ook de juridische arena aan populariteit. Zo dagvaardde de klimaatorganisatie Urgenda in 2013 namens huidige en toekomstige generaties de Nederlandse Staat, omdat deze te weinig zou doen aan het tegengaan van klimaatverandering. In 2019 volgde het baanbrekende arrest van de Hoge Raad, op grond waarvan de Nederlandse Staat de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25% dient te verminderen ten opzichte van 1990.2 Dit juridische succes inspireerde niet alleen klimaatorganisaties wereldwijd om soortgelijke procedures te starten, maar richtte ook binnen Nederland de schijnwerper op de rechter als bondgenoot in klimaatactivisme.
Niet alleen de klimaatzaak illustreerde de potentie van de rechtsgang als middel om maatschappelijke, sociale of politieke verandering te kunnen realiseren. Wie meer voorbeelden zoekt, hoeft de krant maar open te slaan. Belangenorganisaties vormen de drijvende kracht achter veel van de meest spraakmakende rechtszaken tegen de Nederlandse overheid van de afgelopen jaren. Illustratief zijn de stikstofzaken van milieuorganisaties als Mobilisation for the Environment (MOB), de rechtszaak van Vluchtelingenwerk Nederland over de kwaliteit van de vluchtelingenopvang in Ter Apel, en de procedures van mensenrechtenorganisaties als het NJCM en Privacy First over de (on)toelaatbaarheid van risicoprofilering in de uitvoeringspraktijk en bij de Marechaussee. Ook tijdens de coronacrisis wisten belangenorganisaties veelvuldig de rechtsgang te vinden. Zo procedeerden brancheorganisaties als Koninklijke Horeca Nederland (KHN) over de corona(steun)maatregelen en richtte Viruswaarheid haar pijlen op de avondklok.
Dergelijke procedures brengen allerlei juridische vragen en spanningen met zich mee, bijvoorbeeld rondom de rol van de rechter, de verhoudingen binnen de trias en het toepasselijke (vaak mensenrechtelijke) kader. De rol van de belangenorganisaties die deze procedures initiëren blijft in het Nederlandse juridische debat echter nog onderbelicht. Wie zijn deze organisaties, wat zijn hun strategieën, wat voor belangen behartigen zij, hoeveel toegang hebben zij tot de rechter en onder welke voorwaarden, hoe moet hun representativiteit worden beoordeeld, en wat kunnen zij bereiken bij de rechter? Om te komen tot een normatief beoordelingskader voor de legitimiteit van procederende belangenorganisaties en inzicht in de effectiviteit van hun procedures is meer inzicht vereist in het fenomeen van procederende belangenorganisaties, wat vraagt om een breder, interdisciplinair perspectief en een combinatie van juridische en empirische onderzoeksmethoden.