Leerlingen moeten niet leren hoe ze moeten denken, maar dat ze moeten denken
Hoe maak je relevante lessen over toen voor leerlingen van nu? Daarover ging het op de ICLON-nascholingsdag Geschiedenis, want geschiedenisonderwijs kan bijdragen aan de burgerschapsdoelen in het onderwijs.
Elise Storck (vakdidacticus geschiedenis bij het ICLON) vertelde bij de opening van de dag dat geschiedenis in 1857 als schoolvak werd ingevoerd met het doel ‘goede vaderlandertjes te kweken’. Sindsdien was burgerschap altijd een belangrijk doel bij geschiedenis op school. Hoe zorgen we er nu voor dat dat we dit zichtbaarder maken en dat we aansluiten bij de eisen van de democratische rechtsstaat in onze tijd? En hoe kunnen we de kwaliteit van ons burgerschapsonderwijs verbeteren?
Wat betekent burgerschap en wanneer ben je ermee bezig
Is burgerschap niet sowieso een kerntaak van onderwijs? Het komt namelijk ook naar voren in andere vakken dan geschiedenis. Hessel Nieuwelink (lector Burgerschapsonderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam) schetste helder een aantal concepten en ideeën over burgerschapsonderwijs. Bij burgerschap breng je leerlingen de twee rollen van de burger bij. Enerzijds moet je je voegen in de samenleving. Leren wat de normen en waarden zijn, hoe je debatten voert, welke tradities er zijn, zeg maar de verkeersregels voor de samenleving. Anderzijds moet je kunnen meedoen aan het vormen van de samenleving. Bijvoorbeeld door je te verzetten tegen dingen die je niet rechtvaardig vindt, zoals de traditie van zwarte piet. Of door misstappen van de overheid, zoals het toeslagenschandaal, aan de kaak te stellen.
Vooral het ‘voegen’ staat in de wet over burgerschap in het onderwijs, het ‘vormen’ veel minder. Er wordt niet benadrukt dat jongeren zich kritisch moeten verhouden tot de macht. Kennis is daarbij onontbeerlijk. Burgerschap dient daarbij niet te worden onderwezen als apart vak, maar vanuit de bestaande schoolvakken. Geschiedenis speelt daarbij een belangrijke rol.
Het is wenselijk om een vorm van neutraliteit na te streven in burgerschapsonderwijs. Dat kan door alle perspectieven naar voren te laten komen en door er in de klas voor te zorgen dat je niet wordt afgerekend op wat je zegt. Leer leerlingen om te luisteren, in dialoog te gaan, keuzes te maken. Leer ze niet hoe ze moeten denken, maar dát ze denken. Stel waarden centraal. Burgerschapsonderwijs is aan de andere kant in dat opzicht niet helemaal neutraal want je moet als leraar de democratische waarden voorop stellen.
'Please tell me who I am'
Bij deze overwegingen over burgerschapsonderwijs sloot Stephan Klein (historicus en adviseur professionalisering geschiedenisonderwijs) aan met concrete en krachtige voorbeelden uit het verleden voor geschiedenislessen over actuele thema’s. ‘Please tell me who I am’: Stephan koos dit citaat uit The Logical Song van Supertramp als titel van zijn workshop. In het liedje klaagt een oud-leerling over wat hij niet heeft geleerd op school. Leerlingen kunnen best een beetje hulp gebruiken, en dat kan ook via geschiedenisonderwijs. Maar ze hoeven niet te worden verteld wat ze moeten doen. ‘Want we willen niet dat onze leerlingen later ook zulke liedjes gaan schrijven.’
Volgens Stephan komen bij geschiedenis bepaalde onderwerpen gloeiend heet de les binnen en moeten even afkoelen. Maar andere onderwerpen zijn ijskoud en moet je didactisch ontdooien. Stephan liet met een reis langs een aantal gebeurtenissen uit de achttiende eeuw zien dat voorbeelden uit deze tijd verrassend relevant kunnen zijn voor nu. Je kunt zo actuele kwesties zoals racisme aankaarten vanuit een tijd die iets verder van ons af ligt.
Hoe is racisme ontstaan? In eerste instantie was dit een historische vraag, maar later ook een morele vraag. De Verlichting legde een voedingsbodem voor racisme. Het begin van meer systematisch denken over de mens in de achttiende eeuw was ook het begin van racisme, een kwestie waaraan je veel geschiedkundige en burgerschapsvragen aan kunt ophangen. En de eerste grondwet van Nederland met democratisch bestel (1798) kwam tot stand na een staatsgreep. Een mooie democratische paradox om in de les te bespreken.
Vijf tips van Stephan:
- Oefen burgerschap ook met afgekoelde onderwerpen en breng die op temperatuur.
- Leg leerlingen dilemma’s en paradoxen voor, waarover ze historisch moeten leren denken.
- Leer leerlingen de kunst van de twijfel.
- Laat leerlingen denken en discussiëren vanuit individuele mensen en wees alert op ‘identiteiten’.
- Zoek inspiratie bij andere vakgebieden, om samen te werken én om te leren.
Na het plenaire deel konden deelnemers in drie rondes kiezen voor drie interactieve lezingen en twaalf workshops door historici, vakdidactici, ervaren docenten en experts van Cito en SLO. Hieronder een korte impressie van twee workshops.
De hamvraag over vlees eten
Hoe kun je gevoelige of controversiële onderwerpen in de klas behandelen vanuit verschillende vakken? Michiel Dam en Albert Logtenberg (beiden universitair docent bij het ICLON) gebruikten de perspectieven in hun workshop om de deelnemers door verschillende brillen naar onderwerpen te laten kijken.
Laat leerlingen vaardig worden in het stellen van vragen, focus niet op antwoorden. Michiel en Albert adviseren docenten om eerst te oefenen met onderwerpen die niet zo controversieel zijn. De deelnemers probeerden de hamvraag over vlees eten te formuleren. Dat is een centrale vraag om alle vragen aan op te hangen, een vraag die aanzet tot het stellen van meerdere vragen. Die vraag kan hier zijn: waarom eten mensen vlees? Deze vraag geeft ruimte aan meerdere perspectieven:
- Historisch: hoe lang eten mensen al vlees?
- Ethisch: mag je eigenlijk wel vlees eten?
- Biologisch: is vlees eten gezond?
Bij het oefenen met zelf gekozen onderwerpen zoals eugenetica of duurzaamheid vonden deelnemers het behoorlijk lastig om de overkoepelende vraag te bedenken. Veel oefenen dus, raadden de workshopleiders aan. Naar controversiële historische onderwerpen kijken door een biologische of andere bril kan ze wat minder controversieel maken.
Bijna elk onderwerp is aan burgerschap te koppelen
In de workshop Geschiedenis x Maatschappijleer stelden Marcel Mooijman (promovendus en voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Leraren Maatschappijleer) en Arthur Pormes (vakdidacticus maatschappijleer) dat het bij burgerschap gaat over hoe burgers zich verhouden tot meso- en macrowereld. Bijna elk onderwerp bleek aan burgerschap te koppelen, alleen wordt het niet altijd expliciet benoemd in termen van ‘burgerschap’.
Ook verbinding maken met de actualiteit biedt kansen om geschiedenislessen te koppelen aan burgerschap. Vakinhoudelijke kennis is belangrijk, maar ook het inzicht dat problemen meerdere oorzaken hebben. En dat mensen verschillende opvattingen hebben over gewenste oplossingen. Inventariseer op school met collega’s wat er bij verschillende vakken wordt gedaan. Hiermee maak je inzichtelijk waar je op een makkelijke manier kunt samenwerken en voortbouwen op wat bij andere vakken is gedaan.
Heerlijk om weer even leerling te mogen zijn
Een reactie van één van de 90 deelnemers aan deze nascholingsdag:
‘Het was een inspirerende dag met een mooi programma. Alle lezingen en workshops die ik bezocht waren de moeite waard. De inleidende lezingen waren een mooie combi van verhelderend overzicht en verrassende en concrete voorbeelden. Ik ben weer aan het denken gezet, vond het heerlijk om bevlogen docenten van andere scholen te ontmoeten. Heerlijk om weer even zelf leerling te mogen zijn. Ik heb mooie ideeën opgedaan waarmee ik aan de slag ga. Ik ga tevreden en opgeladen naar huis en kom graag een keer terug.'
Inspirerende lesvoorbeelden, van alles over actuele vakdidactische ontwikkelingen en een overzicht van lesmethodes. Dat vind je op de jaarlijkse ICLON-nascholingsdagen Geschiedenis.
Op de hoogte blijven? Vul het formulier in.
Fotografie: Arend Jan Hermsen