Waarom positieve emoties zo belangrijk zijn
‘Een goudmijn aan kennis over positieve emoties’, zo noemt cognitief neurowetenschapper Henk van Steenbergen de speciale overzichtsuitgave van het vakblad Current Opinion in Behavioral Science. 'Het is een mooi voorbeeld van team science.' Bijdragen van 34 internationale experts helpen het onderzoeksgebied van positieve emoties verder te ontginnen.
"Positieve emoties zijn belangrijk voor onze gezondheid en ons gevoel van welbevinden. Bovendien maken ze ons leven betekenisvol."
'In de psychologie en neurowetenschappen is er lange tijd vooral aandacht voor negatieve emoties geweest', weet Henk van Steenbergen. 'Niet zo gek: negatieve emoties hebben evolutionair gezien een belangrijke signaalfunctie. Als je bijvoorbeeld niet bang bent voor reëel gevaar leg je in een natuurlijke omgeving snel het loodje. Onderzoek naar positieve emoties krijgt gelukkig steeds meer belangstelling, vooral vanwege de invloed van de positieve psychologie beweging. Maar ook op sociaal, cognitief en biologisch niveau is er nog ontzettend veel onderzoek te doen.'
Dopamine
'Neem het stofje dopamine', vervolgt Van Steenbergen zijn betoog. 'Een neurotransmitter in het brein waarvan we toevallig behoorlijk wat van weten door eerder baanbrekend onderzoek bij dieren. Dopamine speelt bij mens en dier een belangrijke rol bij beloning en straf. Maar dat dopamine een gelukhormoon zou zijn is wetenschappelijk gezien allang achterhaald. Er zijn meerdere neurochemische systemen betrokken bij positieve emotie, maar dopamine speelt juist niet zo’n grote rol. Plezierige gevoelens worden eerder door andere stofjes zoals opioiden, endocannabinoïden, oxytocine en serotonine veroorzaakt. Toch blijft dopamine hardnekkig een gelukhormoon in populaire media en is er in de cognitieve neurowetenschap veel minder aandacht voor andere neurotransmitters.’
Emoties onderzoeken
‘Blikvernauwing zie je ook in de wetenschappelijke literatuur zelf, waar bijvoorbeeld maar één positieve basisemotie (happiness) terugkomt. Terwijl positieve emoties zo enorm divers zijn en er geen simpele relatie te vinden is met een gebied in het brein of een bepaald stofje. Daarom is het zo belangrijk dat we goed onderzoeken welke soorten emoties er zijn en hoe deze te koppelen zijn aan concrete functies en neurobiologische mechanismen in mens en dier. Dit onderzoek staat echt nog in de kinderschoenen.'
Positief is goed, negatief slecht?
'Een andere gemakkelijke valkuil is dat de labels positief versus negatief geïnterpreteerd worden als goed versus slecht', ziet Van Steenbergen. 'Maar lang niet alle negatieve emoties zijn slecht en lang niet alle positieve emoties goed. De filosoof Aristoteles schreef meer dan twee millennia geleden al dat emoties functioneel zijn afhankelijk van de context en intensiteit. Het is een hele uitdaging om deze intuïtie in een wetenschappelijke theorie te formaliseren. Een beetje stress is bijvoorbeeld heel handig om tijdelijk goed te kunnen presteren, als het maar niet te lang duurt. Positieve emoties kunnen stress bufferen maar er juist ook voor zorgen dat je onvoorzichtig wordt bij gevaar of gemakzuchtig bij een mentale uitdaging. Verder kan een positieve stemming je helpen om tot creatieve oplossingen te komen, maar een te grote drive juist weer leiden tot tunnelvisie. Om deze complexe effecten goed te begrijpen is kennis van meerdere disciplines nodig.'
Team science
Als editor werkte Henk van Steenbergen mee aan deze overzichtsuitgave met maar liefst 34 bijdragen van internationale experts. Daarin is het Leidse onderzoek naar positieve emoties over de hele linie goed zichtbaar met meerdere bijdragen van onderzoekers van het Leiden Institute for Brain and Cognition (LIBC) en van het stimuleringsprogramma Sociale Veerkracht en Veiligheid (SVV). Ook in zijn nieuwste onderzoek werkt hij samen met meerdere onderzoekers binnen het brede domein van social science and humanities (SSH). Zo onderzoekt hij de effecten van stress en veerkracht bij het gebruik van sociale media, bijvoorbeeld door big data-technieken, in samenwerking met onderzoekers van het Centre for Science and Technology Studies (CWTS) en het Leiden University Centre for Digital Humanities (LUCDH).
Leids onderzoek naar emotie en stress
Onderzoek naar emotie en stress is ook een belangrijk speerpunt van het Leiden Institute for Brain and Cognition (LIBC), een samenwerkingsverband van wetenschappers bij het LUMC, sociale wetenschappen en geesteswetenschappen. Meerdere onderzoekers gelieerd aan het LIBC leverden dan ook hun bijdrage in het special issue van Current Opinion in Behavioral Science. Zo schreef sociaal psycholoog Lotte van Dillen mee aan een bijdrage over lichamelijke genoegens en publiceerde de COPAN-onderzoeksgroep van cognitief psycholoog Mariska Kret een bijdrage over coördinatie en pair-bonding bij mens en dier.
“Juist deze coronatijd heeft laten zien hoe belangrijk het is dat we goed leren omgaan met stress. Positieve emoties kunnen helpen om beter met stress om te gaan.”
Van Steenbergen schreef samen met collega’s van het nieuwe onderzoeksprogramma Sociale Veerkracht en Veiligheid (SVV) een review over het effect van positieve emotie op stress. Als cognitief neurowetenschapper deed Van Steenbergen zelf veel onderzoek naar de effecten van emotie op het maken van fouten en het omgaan met tegenstrijdige informatie in computertaakjes in het lab. 'Bij die micro-stressors zie je al dat positieve emoties je net iets minder alert maken. In andere studies zien we hetzelfde effect door lichaamseigen opioiden, stofjes die het brein ook aanmaakt als je je prettig voelt. In nieuwe studies gaan we onderzoeken of het ‘buffering’ effect van positieve emoties inderdaad door aanmaak van deze stofjes wordt veroorzaakt”. Een belangrijke vraag is natuurlijk hoe zo’n taakje in het lab iets zegt over stress in het dagelijks leven, een onderwerp waar meerdere collega’s binnen het SVV-onderzoeksprogramma aan werken, bijvoorbeeld door te onderzoeken hoe scholieren omgaan met stress gerelateerd aan covid-19 en hoe stemmingswisselingen hun motivatie beïnvloeden.'
Cyberbullying en big data
Binnen het SVV-programma wordt ook onderzoek gedaan naar sociale media en grensoverschrijdend gedrag, zoals cyberbullying. Momenteel onderzoekt van Steenbergen’s lab samen met andere onderzoekers binnen dit brede domein van Social Science and Humanities (SSH) of stress ook te traceren is in Twitterdata.
“Onderzoek naar big data is populair; juist door expertise te bundelen kunnen we echt een grote stap zetten.”
In samenwerking met onderzoekers van het Centre for Science and Technology Studies (CWTS) en het Leiden University Centre for Digital Humanities (LUCDH) onderzoekt hij het effect van cyberbullying op stress door zogenoemde sentiment analyses van miljoenen tweets, ondersteund door de grote rekenkracht van de universitaire supercomputer ALICE. De eerste resultaten laten inderdaad zien dat stress meetbaar is in tweet-gedrag en dat dit effect minder sterk is bij twitteraars die van nature al geneigd zijn meer positieve tweets te plaatsen. Deze en andere bevindingen laten zien dat positieve emoties ook in de digitale wereld een belangrijke buffer zijn voor stress en een belangrijke factor die bijdraagt aan veerkracht.
Open-minded team science
Onderzoek naar een complex onderwerp als positieve emoties laat zien dat belangrijk het is om als team samen te werken. Van Steenbergen: 'Voor mij is die samenwerking juist ook een bron van positieve emotie. Ik word blij van een dynamiek waar wetenschappers geen concurrenten zijn die vooral geïnteresseerd zijn in eigen carrière of onderzoekslijn, maar elkaar open-minded aanvullen en versterken. Juist zo’n vriendelijke wetenschap is essentieel om in de toekomst gezamenlijk te werken aan het ontrafelen van complexe problemen.'
Lorentz Workshop
Om een multidisciplinaire aanpak te stimuleren organiseerde Van Steenbergen samen met andere nationale en internationale experts een kleine expertmeeting in het Lorentz center in Leiden - mede gefinancierd door een beurs van het LUF en een financiële bijdrage van de afdeling Cognitieve Psychologie in Leiden. De workshop leidde tot veel vruchtbare discussie en resulteerde uiteindelijk in veel nieuwe samenwerkingen van collega’s uit verschillende disciplines. Samen met andere internationale experts schreven zij belangrijk bijdragen in het special issue variërend van bijdragen over de taxonomie van emoties en stemming, de functie van emoties zoals ontzag en verwondering, tot de neurobiologische en computationele mechanismen van positieve emotie in mens en dier.
Positive Affect: Nature, Neurochemistry and Function
Van Steenbergen: 'Onze Lorentz workshop vond plaats eind maart 2020. In het weekend voorafgaand aan de workshop kwamen de eerste meldingen van corona in Nederland, maar gelukkig durfde bijna iedereen nog te komen. Een beetje lacherig schudden we geen handen en deden we een ellebooggroet. De positieve emoties overheersten de lichte stress van de toen nog dreigende pandemie. Sommige collega’s uit Amerika schoven midden in de nacht aan via Zoom om alsnog van de partij te zijn. Wie had kunnen denken dat Zoom snel daarna het meest gebruikte programma werd?' (Mare, 2 november 2020)