Al 450 jaar is de Universiteit Leiden de tijd vooruit. Sinds de oprichting in 1575 werken Leidse wetenschappers aan wat de samenleving van de toekomst nodig heeft: van medische doorbraken tot beter en eerlijker bestuur, van taal- en cultuurkennis tot een groenere wereld. In 2025 worden er talloze feestelijke evenementen georganiseerd waar iedereen van harte welkom is om de 450ste verjaardag van de universiteit mee te vieren. Bij Studium Generale grijpen we het lustrum aan om de Leidse Universiteitshoogleraren uit te nodigen. De universiteitshoogleraren helpen bij het verwezenlijken van de langetermijnvisie van de universiteit, en brengen wetenschappers uit verschillende vakgebieden bij elkaar om samen te werken aan de uitdagingen van morgen.

In deze lezingenreeks laten zij zien hoe: samen met een onderzoeker die vanuit een ander vakgebied aan hetzelfde thema werkt, verzorgen de universiteitshoogleraren een dubbellezing. Daarna gaan zij met elkaar en jou in gesprek gaan over hun werk. Arnold Tukker en Shivant Jhagroe bekijken duurzaamheid vanuit een breed perspectief, waarbij zowel technologische innovaties als sociale en politieke uitdagingen aan bod komen, Judi Mesman en Mojan Samadi gaan in gesprek over de invloed en gerichte aanpak van vooroordelen in de wetenschap en het dagelijks leven, en Wim Voermans en Francesco Walker buigen zich over ons (misplaatste) vertrouwen in de overheid en technologie.

Universiteitshoogleraar Ineke Sluiter verzorgde afgelopen semester al de vierdelige lezingenreeks Griekse tragedie: het laatste nieuws, waarin zij heeft laten zien wat Griekse tragedies ons nog altijd leren over rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid, gastvrijheid, en onze relatie met de wereld om ons heen. Deze colleges zijn nog even terug te zien via onze website, en daarna te beluisteren via de organisator van dit programma, Home Academy.

De eerste lezing in deze serie is een mooie intro op de andere lezingen. Daarin staan we stil bij Leids onderzoek naar wat nu nog science fiction is, maar straks misschien science fact blijkt. Aan de hand van een caleidoscoop van voorbeelden tonen Peter van der Putten en Maarten Lamers dat er sprake is van wisselende machtsverhoudingen, waarbij mens, natuur en opkomende technologieën zoals AI voortdurend van rol wisselen. En wie heeft er in de toekomst de overhand: de mens, de natuur, of de technologie?

In de lezingenreeks De tijd vooruit I ontdek je hoe Leids interdisciplinair onderzoek antwoorden biedt op de vragen van onze eigen tijd, en ons voorbereid op de uitdagingen van de toekomst.

Maarten Lamers en Peter van der Putten zijn onderzoekers aan het Leiden Institute of Advanced Computer Science (LIACS) van de universiteit Leiden. Peter van der Putten is onderzoeker op het gebied van artificial ‘X’: artificial alles wat ons mens maakt. Maarten Lamers combineert informatica met speels denken en onderzoekt thema’s zoals artificial intelligence, robots, hybride bio-digitale systemen, en de rol van speelsheid in de wetenschap.

Als we op de huidige voet doorgaan, lijkt het onvermijdelijk dat de mensheid de natuur niet zal overleven. Dit dwingt ons om na te denken over een andere koers. Maar voordat we oplossingen kunnen bedenken, is het essentieel om stil te staan bij de relatie tussen mens, natuur en technologie.

Op het eerste gezicht lijkt deze relatie simpel: de mens beheerst de natuur en gebruikt technologie om deze te exploiteren of te beschermen. Maar is dat wel zo?

In deze prikkelende presentatie laten Maarten Lamers en Peter van der Putten zien dat de werkelijkheid vaak anders in elkaar steekt. Aan de hand van een caleidoscoop van voorbeelden tonen ze dat er sprake is van wisselende machtsverhoudingen, waarbij mens, natuur en opkomende technologieën zoals AI voortdurend van rol wisselen.

Prof.dr. Arnold Tukker, hoogleraar Industriële ecologie en Universiteitshoogleraar, Universiteit Leiden
Dr. Shivant Jhagroe, universitair docent, Instituut voor Bestuurskunde, Universiteit Leiden

Hoe bouwen we een duurzame, rechtvaardige toekomst terwijl de ongelijkheid op het moment alleen maar lijkt toe te nemen? Met onze moderne technologie en gedragsveranderingen zijn we in staat om dit te realiseren, maar toch lukt het ons niet. Waarom niet? Dat legt Arnold Tukker uit in zijn lezing. Hij laat zien waarom technologische oplossingen alleen niet voldoende zijn, en waarschuwt voor de toenemende macht van een kleine groep mensen en bedrijven. Die machtsverschuiving belemmert niet alleen rechtvaardige besluitvorming, maar ook de gezamenlijke actie die cruciaal is om een duurzaam systeem te creëren.

De rijkste tien procent van de wereldbevolking is verantwoordelijk voor de helft van de vervuiling, terwijl de armste vijftig procent van de wereldbevolking maar een klein deel van de uitstoot veroorzaakt. Toch draagt deze armste vijftig procent nu al de zwaarste gevolgen van vervuiling en klimaatverandering. Dat moet anders. Shivant Jhagroe bespreekt in zijn lezing hoe. Niet met groene groei of groen neoliberalisme, maar met ecorechtvaardigheid: een duurzaamheidsbeleid dat grote vervuilers aansprakelijk stelt en lokale gemeenschappen zeggenschap geeft over natuur, voedsel en energie.

Prof.dr. Judi Mesman, hoogleraar The interdisciplinary study of societal challenges en Universiteitshoogleraar, Universiteit Leiden
Mr.dr. Mojan Samadi, universitair docent straf(proces)recht, Instituut voor Strafrecht & Criminologie, Universiteit Leiden

In het publieke domein - zoals in de overheid, het onderwijs, de zorg en de cultuursector - is bewustzijn van blinde vlekken en vooroordelen  van bijzonder belang om te zorgen dat publiek gefinancierde instituties ook echt in potentie álle burgers bereiken en adequaat bedienen (conform Artikel 1 van de Grondwet). Toch komt het ene na het andere rapport uit over discriminatie, uitsluiting en racisme in de (semi-)publieke sector. Waar gaat het mis? Op welke niveaus spelen blinde vlekken en vooroordelen een rol? En minstens zo belangrijk: waar liggen kansen voor een meer sociaal rechtvaardige samenleving?

In het tweede deel van de lezing wordt in het bijzonder stilgestaan bij de vraag hoe blinde vlekken en genderstereotypen de positie van de vrouw in het strafrecht beïnvloeden. Hoe werken sociale normen ten aanzien van vrouwelijkheid en mannelijkheid door in het strafrecht? En op welke wijze kan de inzet van het strafrecht bijdragen aan meer gendergelijkheid?

Prof.dr. Wim Voermans, hoogleraar Staats- en bestuursrecht en Universiteitshoogleraar, Universiteit Leiden
Dr. Francesco Walker, universitair docent, Cognitieve Psychologie, Universiteit Leiden

Het vertrouwen in instituties - zoals de overheid en het rechtssysteem - is vandaag de dag allesbehalve vanzelfsprekend: het moet steeds opnieuw worden verdiend. Hoe is de zekerheid die we in instuties stellen zo wankel geworden? Door sociale media, politieke ontwikkelingen, of de ogenschijnlijk onoplosbaarheid van problemen? In deze lezing laat Wim Voermans zien dat het in de kern gaat om hoe instituties informatie gebruiken en produceren.*

Kunnen we informatie ook gebruiken om het vertrouwen in instituties te herstellen, en hoe doen we dat? Want als mensen informatie uit bronnen als de overheid, de media en de wetenschap niet langer vertrouwen, heeft dat ernstige gevolgen voor de toekomst van de democratische rechtsstaat.

To trust or not to trust ChatGPT? Francesco Walker explores the groundbreaking AI chatbot's role in education. Students and educators alike are using it to explain and summarize complex concepts, explore unfamiliar facts and methodologies, debug code, write essays, and more. However, ChatGPT has also faced criticism for limitations in reasoning, a perceived lack of originality, and generating inaccurate information. While much attention has been given to the dangers of overtrusting the technology, less consideration has been given to the risks of undertrust—the reluctance to use ChatGPT even when it could provide meaningful assistance.

How do students actually use ChatGPT? How does trust, or a lack of it, shape their interactions? And what does this mean for the future of education? In this talk, Francesco Walker explores these critical questions, shedding light on the opportunities and challenges of integrating AI into learning.

* Dit bleek ook uit een recent OESO-rapport, zie: OECD (2024), OECD Survey on Drivers of Trust in Public Institutions – 2024 Results: Building Trust in a Complex Policy Environment, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/9a20554b-en.