Islam en geschiedenis

Inzicht in de geschiedenis van de islam en moslimsamenlevingen werpt een helder licht op de complexe en veranderlijke sociale structuren van het Midden-Oosten. Inclusief de brandhaarden van nu, die tot in West-Europa effect hebben.

Formele en informele bronnen

Wat betekende het om een moslim te zijn in verschillende historische perioden? Hoe stak de samenleving in elkaar en hoe gingen mensen met elkaar om? En wat zegt dit over huidige moslimsamenlevingen?  Petra Sijpesteijn, hoogleraar Arabische taal en cultuur, combineert officiële geschriften met ‘informele’ bronnen om op deze vragen een antwoord te vinden.

Bedevaartsbrief

Informele bronnen als opgegraven huisraad, scheepspapieren, smeekschriften en liefdesbrieven waren – anders dan juridische, wetenschappelijke of literaire geschriften – niet bedoeld om bewaard te blijven. Als ze eeuwen later toch gevonden worden, vertellen ze ons veel over hoe de sociale verhoudingen door de tijd heen lagen. Een voorbeeld is de brief die een Egyptenaar op papyrus schrijft aan een vriend rond het jaar 700, zo’n 70 jaar na de dood van Mohammed. Vrij vertaald: ‘Kom, ga mee op bedevaart naar Mekka. De kalief heeft ertoe opgeroepen en ik denk dat het belangrijk is om te gaan. En trouwens: regel jij de kamelen?’  De brief geeft belangrijke informatie over de begintijd van de islam; het is een eerste bewijs dat de hadj toen al een plicht was voor moslims en leert ons over de praktische zaken zorgen die bij de hadj kwamen kijken.

Religieuze vrijheid

Uit de papyri – de e-mails van toen –  blijkt ook dat moslims en niet-moslims gedurende lange periodes vreedzaam samenleefden. Ze waren elkaars buren, zakenpartners, vrienden en trouwden soms met elkaar. Anders dan nu vaak wordt voorgesteld, werd de islam tijdens de expansie van het Arabische Rijk niet te vuur en te zwaard opgelegd. “Er veranderde van alles in het Midden-Oosten door de komst van de Arabieren. Ze voerden hun taal in en nieuwe rechtsregels. Maar dat wil niet zeggen dat iedereen moslim moest worden”, benadrukt Sijpesteijn. In de Middeleeuwen was er in het Midden-Oosten meer vrijheid voor religieuze minderheden dan destijds in Europa.

Islam is veelvormig

Historisch onderzoek naar de islam maakt duidelijk dat er in de afgelopen 1500 jaar oneindig veel varianten geweest zijn van de geleefde islam. Voor Petra Sijpesteijn is dat een belangrijke waarde. ‘Je kunt niet spreken van ‘de moslim’ of ‘de islam’. Juist de veelvormigheid en de menselijke maakbaarheid van moslimsamenlevingen wil ik met mijn onderzoek graag laten zien. Zo hoop ik eraan bij te dragen dat men bij de huidige spanningen in het Midden-Oosten en in West-Europa minder gefixeerd is op religie. Heilzamer is een focus op de vele factoren in het hier en nu die de voedingsbodem zijn voor de problemen. Want daar ligt uiteindelijk de oplossing.’

Bekijk ook het college van Petra Sijpensteijn bij de Universiteit van Nederland.