Betere vaccins tegen malaria en tuberculose

De infectieziektes malaria en tuberculose zijn verantwoordelijk voor 2.1 miljoen dodelijke slachtoffers per jaar. Op dit moment testen Leidse onderzoekers een nieuw tuberculosevaccin.

De infectieziektes malaria en tuberculose zijn verantwoordelijk voor 2.1 miljoen dodelijke slachtoffers per jaar. Beschikbare vaccins geven helaas maar beperkte bescherming. Leidse onderzoekers willen betere vaccins ontwikkelen. Een nieuw tuberculosevaccin wordt op dit moment getest bij proefdieren. Voor een nieuw malariavaccin is bij proefdieren al aangetoond dat het volledige bescherming geeft. In 2017 volgen de eerste klinische trials.

100% bescherming tegen malaria

Jaarlijks sterven meer dan een half miljoen mensen door malaria, vooral kinderen jonger dan vijf jaar. Sinds kort is er een vaccin beschikbaar tegen malaria. “Dat is geweldig, maar dit vaccin biedt helaas maar beperkte en tijdelijke bescherming. De malariaparasiet kent namelijk meerdere ontwikkelingsstadia die er heel verschillend uitzien. Dat maakt het voor het immuunsysteem lastig om de parasiet te herkennen”, aldus Meta Roestenberg, internist-infectioloog bij het LUMC. Het vaccin is namelijk maar op één van de stadia gebaseerd, waardoor een parasiet in een van de andere stadia het immuunsysteem alsnog kan omzeilen. Vandaar dat Roestenberg en haar collega’s Chris Janse en Shahid Khan van de afdeling parasitologie een vaccin ontwikkelen op basis van levende verzwakte parasieten. Deze parasieten zijn verzwakt door het uitschakelen van twee genen, waardoor ze geen ziekte veroorzaken. Roestenberg: “Bij proefdieren geeft dit vaccin  honderd procent bescherming. Vandaar dat we dit vaccin nu ook bij mensen willen testen.”

Om de ontwikkeling van het vaccin snel te laten verlopen gaat Roestenberg samen met het Radboudumc het vaccin testen volgens het principe van controlled human infections. Dit is een klinische test waarbij gezonde vrijwilligers na vaccinatie aan de ziekteverwekker blootgesteld worden. Zo kan gemeten worden of vrijwilligers door de vaccinatie beschermd zijn of niet. Om het malariavaccin te testen zullen de vrijwilligers daarom gebeten worden door malariamuggen. Zo kan heel snel onderzocht worden of het vaccin werkt of niet. Op basis van de uitslagen kan besloten worden of het vaccin verder getest moet worden in Afrika. Roestenberg: “We doen dit soort gecontroleerde infecties niet alleen voor malaria, maar bijvoorbeeld ook voor schistosomiasis en mijnworminfecties. Ondanks deze snelle manier van klinische testen zal het helaas nog wel even duren voordat dit vaccin echt beschikbaar is.”

Snel vaccins testen met Controlled Human Infections
 

Vaccin van tuberculose-eiwitten

Ook bij tuberculose is sterke behoefte aan een beter vaccin. Er is nu wel een vaccin waarmee kinderen in tropische landen worden ingeënt, maar het effect daarvan verdwijnt  al in de tienerjaren.

Hoogleraar Tom Ottenhoff wil een vaccin ontwikkelen op basis van meerdere eiwitten uit de tuberculosebacterie. Hij screent daarom het volledige genoom van de tuberculosebacterie met behulp van bloed van mensen die immuun zijn voor deze ziekte en dus al beschikken over afweercellen tegen de tuberculosebacterie. In een speciale test meet Ottenhoff op welke eiwitten deze afweercellen precies reageren. “Deze eiwitten combineren we in een vaccin, dat we vervolgens in proefdieren testen om te zien of het bescherming geeft. Daar zijn we al redelijk ver mee, maar het is een hele uitdaging om de stap naar testen in mensen te zetten”, vertelt Ottenhoff.

Dubbel vaccin?

Om een zo goed mogelijk vaccin te ontwerpen is het extra belangrijk om de werking van het vaccin en de reactie van het immuunsysteem te kunnen nabootsen in het lab. Ottenhoff en zijn collega’s ontwikkelden een speciale test  waarmee voor tweehonderd verschillende immunologische eiwitten tegelijkertijd gemeten kan worden hoe ze reageren op een virus, bacterie, parasiet of lichaamsvreemd eiwit. Die test is niet alleen bruikbaar voor tuberculose-onderzoek, maar ook voor onderzoek naar andere infectieziektes, zoals malaria. Ottenhoff hoopt in de toekomst nog intensiever te kunnen samenwerken met zijn malaria-collega’s. “Als het nieuwe malariavaccin goed werkt, zouden we kunnen proberen om er een paar tuberculosegenen aan toe te voegen. Misschien kan het dan fungeren als een dubbel vaccin. Maar dat is voorlopig nog toekomstmuziek.”