Eigenbelang versus groepsbelang
Mensen zijn minder bereid om een belang op te geven in een onderhandelingssituatie, dan wanneer ze dit uit vrije wil kunnen doen. Dat ontdekte Leids psycholoog Eric van Dijk. Dit soort kennis kan onder meer door beleidsmakers gebruikt worden om mensen aan te zetten tot bepaald gewenst gedrag.
Welke keuzes maken individuen als ze hun directe eigenbelang moeten afwegen tegen een collectief belang op de lange termijn? En welke factoren zijn hierop van invloed? Leidse psychologen zetten experimenten op om te ontdekken hoe mensen omgaan met sociale dilemma’s. Zodoende proberen ze wetmatigheden te vinden in menselijk gedrag.
Eigen belang versus algemeen belang
Het eigenbelang voorop stellen is verleidelijk: vitale informatie voor jezelf houden, naar hartenlust verre vliegreizen maken, inkomsten achterhouden voor de fiscus. Toch zijn we allemaal beter af wanneer iedereen ook gedeelde belangen voor ogen houdt. Zonder belasting geen ziekenhuizen tenslotte, en zonder samenwerking geen winst.
Gedragseconomie
Conflict ligt aan de basis van de economie. Om te begrijpen hoe mensen afwegingen maken is inzicht in zowel de economie als de psychologie vereist. De Universiteit Leiden biedt onderzoek en onderwijs op dit snijvlak. De gedragseconomie is een nieuw vakgebied op de grens van economie en psychologie dat de fundamentele structuren van menselijk sociaal gedrag blootlegt. Inzichten uit gedragseconomie worden sinds een jaar of acht serieus genomen door beleidsmakers. Zij willen burgers een zetje geven om zuinig te zijn met energie, of zo min mogelijk voedsel te verspillen. Wat werkt? Gedragseconomen proberen daar een antwoord op te geven. Om de principes van sociaal keuzegedrag te ontdekken ontwerpt psycholoog en econoom Eric van Dijk spellen. Bijvoorbeeld: in een groep proefpersonen krijgt elke deelnemer tien euro. Ieder moet een zelf te bepalen bedrag inleggen in een gemeenschappelijke pot. De totale inleg zal worden verdubbeld en verdeeld onder alle deelnemers. Wie ervoor kiest niets aan de pot af te staan, raakt het minste van zijn eigen geld kwijt en profiteert toch evenveel als de andere groepsleden van de verdubbelde pot. Die boft dus. Tenzij alle andere deelnemers ook geen enkele euro inleggen. Dan lopen hij en de rest van de groep een flink bedrag mis.
Onderlinge afhankelijkheid
Opzettelijk worden dit soort experimenten in het laboratorium uitgevoerd, waar de proefpersonen feedback krijgen via een monitor en elkaar niet zien. Elke context die afleidt van fundamentele keuzes tussen het eigen belang en dat van anderen is weggepeld. Het gaat er immers niet om wie om het milieu geeft of wie elkaar aardig vindt. Doel is zuiver in beeld te brengen wat onderlinge afhankelijkheid doet met een groep mensen. Onderhandelingen, het effect van sancties, vertrouwen… al deze sociale fenomenen zijn te modelleren in een spel. Een van de verrassende uitkomsten van dit soort onderzoek is dat als deelnemers moeten bijdragen aan een gemeenschappelijke pot andere normen gelden dan als ze mogen nemen van een gemeenschappelijke pot. In het laatste geval neemt iedereen evenveel en wordt dat algemeen als eerlijk beschouwd, ook al zijn sommige groepsleden rijker dan anderen. In het eerste geval verwacht men dat iedereen naar draagkracht inlegt, dus de rijken meer dan de armen. Een andere Leidse ontdekking is dat mensen minder geneigd zijn anderen geld te geven in een onderhandeling dan wanneer ze dit gewoon kunnen afstaan. In een onderhandelingssituatie proberen ze er zo veel mogelijk voor zichzelf uit te slepen. Maar als de ander machteloos is, worden ze gul. Ook heeft men aangetoond dat economische sancties op egoïstisch gedrag soms averechts uitpakken doordat ze het onderlinge vertrouwen tussen mensen ondermijnen.