Perzische poëzie is grenzeloos
Het Perzisch en de Perzische poëzie zijn nauw verbonden met de geschiedenis van Centraal-Azië. Sommige middeleeuwse dichters werden later door één staat geclaimd, maar hun invloed was grenzeloos. Dat stelt Gabrielle van den Berg, hoogleraar Cultuurgeschiedenis van Iran en Centraal-Azië, in haar oratie op 29 november.
Het belang van poëzie in Centraal-Azië vertelt Gabrielle van den Berg aan de hand van een persoonlijke anekdote. Ze was derdejaarsstudent Perzisch in Leiden toen ze in 1988 een semester in de voormalige Sovjetrepubliek Tadjikistan ging studeren. Daar stuitte ze op een populaire bezigheid van haar studiegenoten: uit het hoofd citeren van vaak eeuwenoude Perzische gedichten. De studenten hadden het Tadjieks (het Perzisch) als moedertaal en het Russisch als officiële taal. Van den Berg licht toe: ‘Centraal-Azië is een enorm groot en divers gebied met een grote verscheidenheid aan talen en culturen. Het Perzisch was eeuwenlang de taal van de schrijvende klasse en gold als een lingua franca voor de karavaanplaatsen die aan de Zijderoute lagen.’
Poëzie legitimeerde macht
De populariteit van het geschreven Perzisch is mede te danken aan een aantal monumentale dichtwerken die tot op de dag van vandaag geliefd zijn. Van den Berg onderzocht onder andere de impact van het Shahnama, een Perzisch epos van 50.000 dubbelverzen over koningen en helden. De oorspronkelijke dichter Ferdowsi (940-1020) werd geboren in de plaats Tus in het huidige Iran, dat grenst aan Centraal-Azië. Het Shahnama heeft in zijn duizend jarig bestaan al diverse functies vervuld, aldus Van den Berg. Diverse heersers plaatsten zich in de traditie van bepaalde koningen en helden om hun eigen legitimiteit te versterken.
Promotie islam
Ook werd het Shahnama vanaf de 16e eeuw gebruikt om de sji’itische islam te promoten. Sinds begin 20e eeuw wordt het werk vooral gepresenteerd als het nationale epos van Iran. In de jaren dertig is zelfs een enorm mausoleumcomplex gebouwd op de plek waar Ferdowsi begraven werd. Van den Berg: ‘Zo wilden de Iraniërs zijn rol voor het Perzisch en de Iraanse nationaliteit beter voor het voetlicht te brengen.’
Perzisch steeds populairder
Ferdowsi’s epos doorkruiste eeuwenlang echter de grenzen van de rijken die opkwamen in Centraal-Azië. Het geschreven Perzisch werd één van de belangrijkste cultuurtalen in grote delen van Azië en het Midden-Oosten, aldus Van den Berg. Ook de opkomende Turkse dynastieën omarmden het Perzisch en hierdoor schoof de geografische grens van deze taal steeds verder op. In de 14e eeuw brak een bloeiperiode aan in de productie van Perzische geïllustreerde handschriften. Van den Berg: ‘Het Perzisch groeide uit tot een kosmopolitische taal die niet gekoppeld was aan één gebied of etniciteit.’
Literaire erfenis
Maar in de 19e eeuw verloor deze kosmopolitische taal terrein. Door de Europese en Chinese kolonisatie van India en Centraal-Azië en de introductie van de islamitische boekdrukkunst werden andere talen zoals Urdu en diverse Turkse talen belangrijker. De rol van het Perzisch werd ook kleiner door de vorming van natiestaten die hun eigen taal, zoals het Oezbeeks koesterden. Van den Berg: ‘Het transregionale Perzisch werd ingedamd, en opnieuw ingekaderd als nationale taal voor drie natiestaten: Iran, Afghanistan en Tadjikistan. Zij streefden ieder op hun manier een eigen identiteit na.’ De literaire erfenis is echter zeker niet verloren, meent ze. De poëzie verbindt niet alleen deze drie natiestaten maar vormt ook een belangrijk onderdeel van het cultureel erfgoed van een veel groter gebied.
Kijk met meer nuance naar Iran en Centraal-Azië
Het verleden echoot in Iran en Centraal-Azië nog altijd sterk door in het heden, benadrukt Van den Berg. ‘Poëzie doet ertoe in deze regio: het opent deuren en biedt onverwachte inzichten.’ In Nederland wordt vaak te eenzijdig naar de ontwikkelingen in Centraal-Azië en Iran gekeken, vindt ze. Er wordt voornamelijk gelet op de politieke en religieuze ontwikkelingen en die worden meestal negatief geduid. ‘Het nuanceren van dat eendimensionale perspectief beschouw ik als een belangrijk onderdeel van mijn leeropdracht.’
Mail de redactie