Het abc verklaard voor kinderen in 'A is van Os'
De letter M is ontstaan uit een tekeningetje van kabbelend water. Dat leert het kinderboek ‘A is van Os’ waaraan de Leidse egyptoloog Ben Haring een belangrijk aandeel had. In juni kwam het uit.
Het idee om een boek te maken dat aan kinderen uitlegt hoe ons alfabet is ontstaan, kwam van het ontwerpbureau Autobahn. Dat is gefascineerd door letters. Gelauwerd kinderboekenschrijfster Bette Westera werd gevraagd voor de tekst. Ze verzamelde op internet zoveel mogelijk informatie en schreef op basis daarvan een concepttekst. Dat legde ze voor aan Ben Haring, Leids egyptoloog en specialist in de geschiedenis van het schrift. Hij legde de tekst voorzichtig naast zich neer en in nauwe samenwerking met Haring begon Westera opnieuw. Dat resulteerde in ‘A is van Os’.
Vier stappen voor elke letter
‘Het is geen wetenschappelijk boek’, zegt Haring. ‘Wat er in staat klopt, maar de werkelijkheid is véél genuanceerder en complexer dan het boek suggereert. Voor kinderen moet je het echter helder en begrijpelijk houden.’ Daarom werd voor elke letter gekozen voor vier stappen: van het Proto-Sinaïtisch (afgeleid van Egyptische hiërogliefen), via het Fenicisch en het Grieks naar ons Latijnse alfabet. Tussen het Proto-Sinaïtisch en het Fenicisch, uiterlijk in de dertiende eeuw vóór Christus, werd de overstap gemaakt van de van oorsprong iconische tekens naar abstracte letters.
Invloed van spraak
Een belangrijke ontwikkeling in die transitie naar het alfabet was de invloed van de spraak: Egyptische hiërogliefen waren talrijk, en stonden voor zowel klank als beeld. Het Proto-Sinaïtische alfabet kwam neer op reductie tot een beperkt aantal tekens die individuele klanken uitdrukten. Dat wordt allemaal uitgelegd in ‘A is van Os’. Zo is uit het Proto-Sinaïtische teken van een hoek (‘Pe’ in het Hebreeuws), ons teken voor de klank P ontstaan. De A is ontstaan uit een runderkop (‘Alef’). Het teken is in de loop van de tijd 180o gedraaid, maar wie de A op zijn kop ziet, kan daar nog de kop van een os in ontdekken. De aap werd uiteindelijk de Q: van het hieroglief van de aap resten alleen nog het onderlijf en één pootje.
Niet meteen 26 letters
Niet al onze 26 letters waren er al meteen, zo is te lezen in het boek. De Proto-Sinaïsche werpstok (‘Gimel’) was de voorvader van onze G én C. Het onderscheid tussen die twee werd pas door de Romeinen gemaakt, om zo beter de Latijnse taal te kunnen schrijven. Uit de pin (‘Wau’) ontstond de Y, maar ook de V, en uit de laatste zouden pas in de middeleeuwen de U en de W ontstaan.
Voor kinderen van plm. 10
De wetenschapper in Haring had het tijdens het productieproces soms moeilijk. ‘Je wilt meer diepte en verfijning maar moet voortdurend keuzes maken. Het niveau en de stijl waren natuurlijk niet aan mij maar aan de schrijfster. Uiteindelijk lag er een tekst die voor iedereen acceptabel was.’ Weet hij inmiddels hoe kinderen van ongeveer 10 jaar, de leeftijdsgroep waarvoor het boekje is bedoeld, reageert? ‘Mijn eigen dochter van 10 heeft het gelezen, en die vond het een leuk en interessant boek. Uit de gesprekken die we erover hadden, kreeg ik de indruk dat ze ook echt begrijpt waar het over gaat.’ ‘A is van Os’ is overigens ook erg leuk en leerzaam voor volwassenen die wat meer van onze taal willen weten.
Nieuwe schriften
’Uit bestaande schriften ontstaan steeds weer nieuwe, ook nu nog’, vertelt Haring. Nieuw schriften? ‘Jazeker, in Zuid-Oost Azië en Afrika bijvoorbeeld wilden autochtone groepen tijdens en na de koloniale tijd hun eigen identiteit benadrukken en daarmee ontstond soms ook de behoefte aan een eigen schrift. Dat heeft in de loop van de negentiende en twintigste eeuw geleid tot veel nieuwe alfabetten en andere schriftsoorten.’
Een voorbeeld van zich herhalende geschiedenis
Hierna een voorbeeldpagina uit het boek waarop de ontwikkeling van het teken voor water naar de letter M wordt uitgelegd. Alle letters komen zo aan bod.
A is van Os
Waar komen onze letters vandaan?
Autobahn & Bette Westera
Uitgeverij Gottmer
79 pp.
€ 19,99
ISBN 978 90 257 6804 1
Het boek is ook elektronisch te koop en te downloaden
Tekst: Corine Hendriks