Meer onderzoek nodig naar slachtoffers WO II Universiteit Leiden
Er is weinig bekend over de Leidse studenten en medewerkers van de universiteit die omkwamen in de Tweede Wereldoorlog. Studenten onder leiding van hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde Yra van Dijk gingen op onderzoek uit en komen met aanbevelingen.
Herdenkingscultuur binnen en buiten de universiteit
Wie was Chaja van Leeuwen? Deze student schreef zich in 1939 in aan de Leidse universiteit en stierf in Sobibor. En hoe verging het Iwan van der Sluis, uit hetzelfde jaar, die omkwam in Auschwitz? We weten niet zoveel over de vermoorde studenten en medewerkers als we zouden willen, stelt Yra van Dijk. Voor haar werkcollege ‘Cultural Memory, Shoah representation in art, monuments and literature’ liet ze studenten de herdenkingscultuur onderzoeken, binnen en buiten de universiteit.
Meer aandacht voor slachtoffers
Elk jaar staat de universiteit uitgebreid stil bij het openbare protest van professor Rudolph Cleveringa tegen het ontslag van Joodse collega’s. Ook is er aandacht voor de protestredes van de hoogleraren Ton Barge en Lambertus van Holk. Van Dijk pleit ervoor om daarnaast veel aandacht te besteden aan de vele slachtoffers, zij die niet meer de kans kregen om zich te verzetten. ‘Het zou goed zijn als we meer te weten te komen over deze groep. Dat zegt meer over hoe destructief de oorlog was.’
Meer dan 663 slachtoffers
Universiteitshistoricus Willem Otterspeer attendeerde Van Dijk op een boek in de Universiteitsbibliotheek: het gedenkboek In Memoriam 40-45, dat in 1952 uitkwam in opdracht van het College van Bestuur. Het boekje bevat een namenlijst van 663 studenten, medewerkers en alumni die omkwamen in vernietigingskampen, geëxecuteerd werden omdat ze in het verzet zaten, of de oorlog in Azië niet overleefden. In het voorwoord van het gedenkboek benadrukt de toenmalige rector magnificus Julius Boeke: 663 is het aantal slachtoffers dat achterhaald kon worden. ‘De lijst van 663 personen bevat de namen van alle academieburgers, die door de oorlog het leven lieten. Aan hun nagedachtenis en aan die van die wier namen de Commissie niet bereikten, wordt dit werk eerbiedig opgedragen’, aldus Boeke.
Meer onderzoek gewenst
De lijst toont alleen de naam, het aankomstjaar en de plaats van overlijden. Van Dijk zou graag zien dat er meer bekend wordt en er onderzoek komt naar deze omgebrachte studenten en medewerkers. Een promovendus zou hier onderzoek naar kunnen doen. En er staan nog andere vragen open over de Tweede Wereldoorlog: hoe verging het de andere studenten en medewerkers tijdens de oorlog? In hoeverre bleven de colleges clandestien doorgaan?
Aanbevelingen
Naast onderzoek doet Van Dijk suggesties om de slachtoffers op meerdere wijzen te herdenken. Elk jaar organiseert het Leids Universiteits Fonds overal ter wereld ‘Cleveringa-lezingen’, een eerbetoon aan rechtendecaan Cleveringa. Van Dijk: 'Je kunt in de naam van de lezing ook naar een omgekomen Joodse student verwijzen en het bijvoorbeeld de Cleveringa-Polak-lezing noemen.'
Gedenkraam Academiegebouw
Een van Van Dijks studenten is Nina de Jong. Zij schreef een toelichting op het glas-in-lood-gedenkraam, ontworpen door Louis Boermeester, dat in 1950 in het Academiegebouw werd geplaatst. Het raam is een eerbetoon aan het verzet in de Tweede Wereldoorlog. De centrale figuur is een Leids hoogleraar, die een groep studenten toespreekt. Zo wordt herinnerd aan de Cleveringa-rede. De in het raam afgebeelde hoogleraar is echter niet Cleveringa, maar de in gevangenschap omgekomen verzetsheld Ben Telders (1903-1945), hoogleraar Volkenrecht aan de Universiteit Leiden. Via de woorden ‘Obediëren in der Gereghtigheid’ wordt aan Telders werk herinnerd, en aan het feit dat de studenten na de Cleveringa-rede het Wilhelmus zongen. We zien daaronder ook illegale activiteiten afgebeeld: een koerierster en de illegale pers, een student achter tralies. De slachtoffers onderin, tussen een Japanse en een Duitse soldaten, blijven echter zonder gezicht.
Oorlog is niet iets van het verleden
De Jong wil onder nieuwe generaties meer bekendheid geven aan dit herdenkingsraam en bood een tekst over de betekenis hiervan aan de universiteit aan: de toelichting wordt opgenomen in het online Cleveringa-webdossier. Dit college zet haar verder aan het denken. ‘Ik leer niet alleen meer over de geschiedenis. Maar vooral ook over hoe zij verbeeld wordt in kunst en literatuur. En waar wel of niet de nadruk op ligt in het heden en om welke redenen. Helaas is oorlog niet iets van het verleden, overal ter wereld zijn er gewapende conflicten. Dat raakt mij en motiveert me om er iets mee te doen.’
Gedenkboek is gedigitaliseerd
Bachelorstudent Joske van de Vis wilde ook meer ruchtbaarheid geven aan de slachtoffers. ‘Het gedenkboek In Memoriam 40-45 is raadpleegbaar in de UB, maar het zou nog mooier zijn als iedereen het online kan inzien.’ Daarom klopte Van de Vis samen met een medestudent aan bij de UB met de vraag of het boek gedigitaliseerd kon worden. De UB werkte hier graag aan mee en sinds kort is het digitaal raadpleegbaar.
Sta stil bij Chaja van Leeuwen
Voor de zogenaamde snapshot-serie van de UB, een mailinglist voor abonnees die geattendeerd worden op bijzondere collectiestukken, schreef ze een tekst waarin ze de lezer oproept om op 4 mei het boekje in te zien. Om eens stil te staan bij de docenten en studenten die hun leven verloren. Bij Chaja van Leeuwen bijvoorbeeld. Van de Vis benadrukt het belang van het blijven herdenken van de slachtoffers. ‘De ooggetuigen van de oorlog sterven uit. Zij kunnen straks hun verhaal niet meer vertellen. Volgende generaties moeten ervoor zorgen dat hun verhaal niet vergeten wordt.’
Monument voor de slachtoffers
Van Dijk en haar studenten pleiten er daarom voor om, naast het gedenkraam, het gedenkboek en de gedenkstenen voor de drie hoogleraren, nóg een monument te maken, speciaal voor de slachtoffers. Van Dijk: ‘Dat kan een symbolisch werk zijn, of een plaquette met namen. Een kunstenaar zou zich er over kunnen buigen, samen met studenten en docenten.’
(LvP)