ALMA: sterrenkundige doorbraken met Leidse inbreng
Sterrenkundige Ewine van Dishoeck stond aan de wieg van ALMA, de grootste radiotelescoop ter wereld. Op 13 maart 2013 was de officiële ingebruikname. Vanaf de basis in Chili kan nu het ontstaan van planeten worden waargenomen.
66 telescopen
Twintig tot dertig jaar duurde de ontwikkeling en bouw van het internationale megaproject ‘Atacama Large Millimeter Array’ (ALMA). Het bestaat uit 66 radiotelescopen met diameters van zeven en twaalf meter. Daar in Chili, op het op 5000 meter hoogte gelegen Chajnantorplateau, zijn de waarneemomstandigheden ideaal.
'Voor de geboorte de vingertjes tellen'
Het bijzondere van ALMA’, vertelt Van Dishoeck, ‘is dat de telescoop millimeter- en submillimeter-golflengtes meet, waarbij de signalen van de 66 telescopen met elkaar zijn verbonden. Dat maakt de gevoeligheid groter dan ooit. We kunnen nu veel scherper zien dan met een enkelvoudige telescoop. Eerst zagen we een donkere wolk en wisten we daarin een nieuwe ster of planeet werd geboren. Nu kunnen we bij wijze van spreken vóór de geboorte al de vingertjes tellen. We gaan zeker nieuwe ontdekkingen doen, al weten we nog niet precies welke.’ ALMA heeft, voor het complex helemaal af was, al tot resultaten geleid. Zo vond een team met Van Dishoeck voor het eerst suikermoleculen ontdekt in het gas rond een jonge, zonachtige ster. Suikermoleculen zijn bouwstenen voor leven.
Sterrenkunde is internationaal geworden
De sterrenkunde kan vanwege de gigantische investeringen (1,5 miljard dollar voor ALMA) geen nationale aangelegenheid meer zijn. Van Dishoeck: ‘Jan Hendrik Oort zag dat vijftig jaar geleden al. Hij was de initiatiefnemer van de European Organisation for Astronomical Research in the Southern Hemisphere (ESO), nu partner in ALMA.’ Andere partners zijn de sterrenkundige evenknieën uit Noord-Amerika en Japan, waarin ook Taiwan meedoet.
Grote Leidse inbreng
De Leidse inbreng is vanaf het begin – in 1993 - groot geweest. Van Dishoeck maakte deel uit van de wetenschappelijke adviescommissie en het bestuur van ALMA. De directeur van ESO is de van de Leidse Sterrewacht afkomstige Tim de Zeeuw, en de huidige directeur van ALMA is Thijs de Graauw, buitengewoon hoogleraar in Leiden. En aanwezigheid betekent invloed. Van Dishoeck: ‘We hebben met succes gepleit voor de bouw van de meest uitdagende frequentieband, dat is het systeem dat de waarnemingen opvangt en bundelt, de ogen achter de telescopen. Het systeem is ontwikkeld door de Nederlandse Onderzoekschool voor de Astronomie (NOVA), samen met het Netherlands Institute for Space Research (SRON) in Groningen en de TU-Delft.’ De Leidse Sterrewacht huistvest nu ook een door NWO gefinancierd ALMA regionaal centrum (ARC), geleid door Michiel Hogerheijde. Een ARC fungeert als communicatiepunt tussen de (potentiële) Nederlandse gebruikers en de ALMA-telescoop.
Als een prachtig kerstcadeau
Wat vindt van Dishoeck ervan dat ze als (mede)initiatiefnemer na al die tijd getuige is van de ingebruikname van ALMA? ‘Geweldig! Het voelt als een prachtig kerstcadeau.’ Ondertussen is ze alweer in betrokken bij een volgend groot project, de European Extremely Large Telescope. ‘Dat moet een optische telescoop worden met een diameter van bijna veertig meter, juist geschikt voor het bestuderen van volwassen planeten.’ Maar nu eerst naar Chili om de ingebruikname van ALMA te vieren. De geest van Jan Hendrik Oort vliegt mee.
Kijk en luister ook naar:
- Verder kijken dan ooit met grootste telescoop (NOS Jeugdjournaal)
- Ewine van Dishoeck en Tim de Zeeuw op Radio 1 over ALMA
Zie ook
- Dossier Ewine van Disoeck
- ALMA boekt zoekt resultaat - Bouwstenen van leven gevonden bij jonge ster, Nieuwsartikel dd. 29 augustus 2012
- Ewine van Dishoeck toont nieuwe werelden in diesoratie, nieuwsartikel dd. 3 februari 2009