Netwerkanalyse onthult onvermoede maatschappelijke patronen

Dankzij data science kunnen we grote hoeveelheden van gerelateerde informatie in kaart brengen en doorzoeken. Dit levert allerlei nieuwe inzichten op, bijvoorbeeld in wereldwijde complexe financiële structuren of sociaal-maatschappelijke problemen als eenzaamheid.

Universitair docent Frank Takes is gespecialiseerd in netwerkdata. Hij maakt modellen van gigantische en complexe datasets zoals sociale relaties tussen mensen, bedrijfsgegevens op mondiale schaal, of communicatienetwerken. Vervolgens ontwikkelt hij algoritmen om die datasets te analyseren. 'Hoe lang dat duurt, hangt af van de complexiteit van je gegevenssets, en van de vraag. Soms kan het zijn dat een er een opstelling van 128 parallelle processoren gedurende 4 dagen lang draait.' Takes werkt dan ook, zoals hij het zelf zegt, aan de computational frontier van het vakgebied netwerkanalyse.

Met behulp van algoritmen probeert hij patronen te ontwaren die uit die gegevens kunnen worden gedestilleerd. Die patronen leveren verrassende inzichten op, die uiterst waardevol zijn voor bijvoorbeeld politici of beleidsmakers.

Belastingparadijzen

Zo onderzocht Takes, in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam, financiële gegevens van tientallen miljoenen bedrijven wereldwijd. 'Met als doel: het in kaart brengen van mondiale geldstromen en het identificeren van belastingparadijzen. Niet op basis van subjectieve reputatie van een land, maar op basis van gedetailleerde waardestromen tussen miljoenen bedrijven.' De resultaten van het onderzoek, gepubliceerd in 2017, waren opmerkelijk. Ja, er bestaan landen waar ondernemingen geld verzamelen en op een andere manier weer inzetten om zo belasting te ontwijken. Bijvoorbeeld de Kaaiman-eilanden of Bermuda. Takes en collega's noemden deze landen 'sinks', afvoerputjes waarin geld 'verdwijnt'. Maar er bestaan óók landen met een hele andere reputatie, waaronder Nederland, die fungeren als doorgeefluik ('conduits') van geld en zo ook een belangrijke rol spelen bij belastingontwijking. De resultaten van het onderzoek hadden een groot effect. Toonaangevende kranten zoals The Guardian publiceerden erover, en in Nederland werden er Kamervragen gesteld over de rol van ons land als doorgeefluik. Ook kwamen er uit aanpalend onderzoek andere interessante beelden naar boven, zoals het bestaan van 'business communities' waarbij bestuurders posities bij meerdere bedrijven aanhouden. Als je de daaruit resulterende netwerken op wereldwijde schaal bekijkt, dan blijkt bijvoorbeeld dat het bedrijfsleven van West en Oost nog steeds sterk gescheiden zijn van elkaar.

'De methode die in het onderzoek werd toegepast om financiële netwerken in kaart te brengen, is nu gevestigd', zegt Takes.

Kracht van sociale netwerken

Takes past het soort netwerkalgoritmen dat werd gebruikt bij het doorzoeken van de financiële gegevens, nu toe in een uniek nieuw netwerkonderzoek. Hierbij draait het om het ontwaren van patronen in sociale relaties en sociaal-maatschappelijke fenomenen. In samenwerking met het CBS gaat hij geanonimiseerde sociale relaties van 17 miljoen Nederlanders doorzoeken. 'We willen kijken naar het samenspel tussen personen. Waar werken ze, wie kennen ze, waar hebben ze op school gezeten? Zo brengen we de kwaliteit van hun sociale netwerk in kaart. Vervolgens hopen we patronen te ontdekken die helpen om bepaalde, nu nog onbekende groepen met bijvoorbeeld sociale problemen te identificeren. Welke groepen ouderen zijn bijvoorbeeld vooral eenzaam? Waar zit verborgen armoede? Wie zou er baat hebben bij bepaalde sociale vangnetten? Dat zijn hele concrete handvatten die beleidsmakers kunnen gebruiken.'

Voorspellingen

Het huidige project, dat loopt tot 2025, is een momentopname van sociale netwerken in Nederland. Maar Takes schrijft al aan een voorstel voor vervolgonderzoek waarbij de netwerken over een lange tijd gevolgd kunnen worden. 'Met patronen die uit dat tijdsverloop volgen, zou je wellicht bepaalde voorspellingen kunnen doen. Bijvoorbeeld mensen met een bepaald sociaal profiel identificeren in de toekomst last zouden kunnen krijgen van problemen zoals eenzaamheid.' Het zou enorm waardevolle informatie kunnen opleveren voor onderzoekers in de sociale wetenschappen en geesteswetenschappen, velden die Takes nadrukkelijk opzoekt voor samenwerking.

Daarnaast is het de bedoeling om de voor dit onderzoek opgezette infrastructuur (de hard- en software) op termijn bruikbaar te maken op nationaal niveau. Dan kunnen er andere soorten datasets worden 'ingevoerd' en andere onderzoeksvragen over de Nederlandse populatie worden gesteld.