Onderzoeksproject
Brieven als buit
Alledaagse taal uit het verleden kennen wij nauwelijks, maar taalkundig onderzoek van een unieke brievencollectie opent perspectieven. Buitgemaakte brieven van mannen, vrouwen en zelfs kinderen stonden centraal in het Leidse Brieven als Buit-project onder leiding van prof. dr. Marijke van der Wal, dat van 2008 tot 2013 werd gefinancierd door NWO (Vrije Competitie).
- Looptijd
- 2008 - 2013
- Contact
- Marijke van der Wal
- Financiering
- NWO Vrije Competitie
Ruim 38.000 Nederlandse brieven lagen al eeuwen in Britse archieven te wachten om hun rijke informatie prijs te geven. Ze dateren uit woelige oorlogstijden en zijn afkomstig uit schepen op de grote vaart die tijdens hun tocht werden buitgemaakt door Engelse kapers. Hoe speciaal en omvangrijk dit materiaal is, werd duidelijk uit het inventariserend onderzoek van de historicus Roelof van Gelder. Deze bron van zo geheten sailing letters omvat niet alleen zakelijke, maar ook 15.000 particuliere brieven. Het zijn brieven van zeevarenden en Nederlanders in den vreemde aan het thuisfront en omgekeerd ook van de achterblijvers aan hun geliefden. Het bijzondere is dat hier personen uit alle lagen van de samenleving zijn vertegenwoordigd: ook mannen, vrouwen en zelfs kinderen uit lagere en middenklassen die weinig of geen andere sporen hebben achter gelaten. Daarmee biedt dit brievenmateriaal ons een unieke kans om zicht te krijgen op het onbekende Nederlands van grote groepen in de zeventiende- en achttiende-eeuwse samenleving.
Binnen het programma Brieven als buit/Letters as loot zijn twee dwarsdoorsnedes gemaakt in de Nederlandse brievencollectie die wordt bewaard in de National Archives (Kew, UK). Die doorsnedes geven zicht op heel verschillende periodes: de periode 1665-1674 (2e en 3e Engelse oorlog), een tijd van talige diversiteit naast ontwikkelende uniformiteit, en 1776-1784 (4e Engelse oorlog en Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog), volgens het traditionele beeld een periode van aanzienlijke taaluniformiteit. De analyse van een breed spectrum aan taalverschijnselen heeft voor beide periodes verrassende resultaten opgeleverd, die een geheel nieuw licht werpen op de alledaagse taal. Bovendien heeft vergelijking van de twee periodes inzicht gegeven in de oorsprong van specifieke taalveranderingen en de verspreiding ervan in honderd jaar. Die resultaten leveren, afgezet tegen de taal in gedrukte werken en in grammatica’s, een nieuw, veelzijdig beeld van de taalwerkelijkheid op.
De monografie Letters as Loot. A sociolinguistic approach to seventeenth- and eighteenth-century Dutch van Gijsbert Rutten en Marijke van der Wal presenteert de belangrijkste onderzoeksresultaten van het uitgevoerde historisch-sociolinguistisch onderzoek, dat internationaal is ingebed en tot vruchtbare samenwerking heeft geleid (zie ook HiSoN, het Historical Sociolinguistic Network). Het boek bevat onderzoek naar formulair taalgebruik, de mate van oraliteit in privébrieven, het eventuele belang van brievenboeken, en het onthult opmerkelijke patronen van sociale, regionale en gender variatie in een reeks van taalverschijnselen. Met schrijfervaring als belangrijke verklarende factor, opent de monografie geheel nieuwe perspectieven op de geschiedenis van het Nederlands.
Het boek is beschikbaar in druk en als open access e-boek, uitgebracht door John Benjamins Publishing Company als deel 2 in de reeks Advances in Historical Sociolinguistics. Meer informatie is te vinden op de website van de uitgeverij. Verdere resultaten, zowel boeken als artikelen, zijn te vinden onder Publicaties. In de media is herhaaldelijk aandacht geweest voor het Brieven als Buit-onderzoek onder meer uitvoerig in het tweedelige televisieprogramma Brieven boven Water dat in mei 2011 werd uitgezonden.
Voor belangstellenden zijn bijzondere brieven gepresenteerd en toegelicht in de reeks Brieven van de Maand, online gepubliceerd door het Brieven als Buit onderzoeksteam. Zie onder Brieven van de Maand.
Het Brieven als Buit-corpus met ruim 1000 17de- en 18de-eeuwse Nederlandse brieven is online beschikbaar. Binnen het Brieven als Buit-programma hebben vrijwilligers van het Leidse project Wikiscripta Neerlandica diplomatische transcripties gemaakt van de door het Brieven als Buit-team gefotografeerde brieven. De transcripties zijn opgenomen in een elektronisch corpus en gegevens (metadata) over de brieven zelf, de afzenders en geadresseerden zijn verzameld. Dit corpus is door het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL; tegenwoordig het Instituut voor de Nederlandse Taal) bewerkt (gelemmatiseerd en taalkundig verrijkt) en van uitgebreide zoekmogelijkheden voorzien. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om alle oude spellingvarianten van het woord kapitein in één keer op te vragen door te zoeken op het hedendaagse lemma kapitein. Het blijken er meer dan honderd te zijn, wat treffend illustreert dat het Nederlands uit die tijd bepaald niet op uniforme wijze geschreven werd.
Door de vruchtbare samenwerking tussen het Brieven als Buit-programma en het INL is een rijke verzameling met in het verleden buitgemaakte brieven nu voor iedereen toegankelijk met foto’s, transcripties en metadata. De taalkundige bewerking en geavanceerde zoekfaciliteiten bieden taalkundigen, historici en andere geïnteresseerden nieuwe mogelijkheden om deze goudmijn te exploreren.
NWO
NWO heeft subsidie toegekend aan het vijfjarig onderzoeksprogramma Brieven als buit/Letters as loot. Towards a non-standard view on the history of Dutch, dat daardoor op 1 september 2008 kon starten. De twee aio-projecten, uitgevoerd door Judith Nobels en Tanja Simons, en het overkoepelende onderzoek van postdoc Gijsbert Rutten en projectleider Marijke van der Wal werden hiermee gefinancierd.
LUF
Dankzij een pilotsubsidie van het Leids Universiteits Fonds kon Marijke van der Wal een eerste verkennend onderzoek uitvoeren naar de unieke schat aan brieven die bewaard wordt in de National Archives (Kew, UK).
Wikiscripta Neerlandica
Brieven als buit was zeer gebaat bij de enthousiaste medewerking van deelnemers aan Wikiscripta Neerlandica. Zij maakten van 2007 tot en met 2011 transcripties van 17e- en 18e-eeuwse brieven en een eerste inventarisatie van namen en gegevens. Met het werk van deze vrijwilligers werden het brievencorpus en de database verder uitgebouwd.
Aanvullende materiële en immateriële steun
Verscheidene instanties en individuele belangstellenden zijn over de landsgrenzen heen bezig met de unieke collectie 'sailing letters' in de National Archives (Kew, UK). De Koninklijke Bibliotheek heeft een stimulerende rol gespeeld met het inmiddels afgesloten Sailing Letters project dat tot doel had de bekendheid te vergroten van de Nederlandstalige documenten in de National Archives (Kew, UK) en dit materiaal toegankelijk te maken voor onderzoekers. Van de meer dan 1000 archiefdozen werden er binnen een pilot van het conserveringsproject Metamorfoze zeven compleet gefotografeerd. Een deel van de foto’s is met transcripties op de Gekaapte brieven-website van het Meertens Instituut (www.gekaaptebrieven.nl) geplaatst. Vanaf najaar 2017 zullen binnen Metamorfoze meer dozen worden gefotografeerd en geconserveerd.
The National Archives
Zonder de welwillendheid van de directie van The National Archives (Kew, UK) en de hulp van medewerkers daar, zou het niet mogelijk zijn om uitgebreid onderzoek te doen naar de sailing letters.
Boeken
- Gijsbert Rutten & Marijke van der Wal (2014): Letters as Loot. A sociolinguistic approach to seventeenth- and eighteenth-century Dutch. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.
- Judith Nobels (2013): (Extra)Ordinary Letters. A view from below on seventeenth-century Dutch. PhD-thesis, Leiden. LOT publications.
- Tanja Simons (2013): Ongekend 18e-eeuws Nederlands. Taalvariatie in persoonlijke brieven. Proefschrift, Leiden. LOT publications.
- Marijke van der Wal (2010): De voortvarende zeemansvrouw. Openhartige brieven aan geliefden op zee. Sailing Letters Journaal III. Zutphen: Walburg Pers, pp. 160. Met bijdragen ook van Jaap Bruijn, Judith Nobels, Gijsbert Rutten, Tanja Simons en Annette de Wit.
Wetenschappelijke artikelen
- Gijsbert Rutten & Marijke van der Wal (2017): Discourse continuity and the written medium: Continuative relative clauses in the history of Dutch. In: Daniël Van Olmen, Hubert Cuyckens, Lobke Ghesquière (eds.), Aspects of Grammaticalization: (Inter)Subjectification and Directionality, Berlin/Boston: De Gruyter Mouton, 113-138.
- Marijke van der Wal & Gijsbert Rutten (2016): At the cross-roads. Orality and literacy in Early and Late Modern Dutch private letters. In Ann-Catrine Edlund, T.G. Ashplant & Anna Kuismin (eds), Reading and Writing from Below: Exploring the Margins of Modernity. Umeå: Umeå University & Royal Skyttean Society, 197-214.
- Marijke van der Wal, Goede nachten (2016): In Alex Reuneker, Ronny Boogaart & Saskia Lensink, Aries netwerk: een constructicon. Leiden, 211-213.
- Bart Jacobs & Marijke van der Wal (2015): The discovery, nature and implications of a Papiamentu text fragment from 1783. JPCL (Journal of Pidgin and Creole Languages) 30:1. 44–62.
- Marijke van der Wal & Gijsbert Rutten (2015): Over maar dat alleen maar aaneenschakelt. In: Sander Lestrade, Peter de Swart & Lotte Hogeweg. Addenda. Artikelen voor Ad Foolen. Nijmegen: Radboud Universititeit, 523-537.
- Gijsbert Rutten, Rik Vosters & Marijke van der Wal (2015): Frenchification in discourse and practice: loan morphology in Dutch private letters of the eighteenth and nineteenth centuries. In Catharina Peersman, Gijsbert Rutten & Rik Vosters (eds.). Past, Present and Future of a Language Border. Germanic-Romance Encounters in the Low Countries. Berlin: De Gruyter, 143-169.
- Marijke van der Wal (2014): Brieven als Buit: zicht op het andere taalverleden. TN&A (Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans), 21, nr. 2, 3-20.
- Gijsbert Rutten, Rik Vosters & Wim Vandenbussche (2014): The interplay of language norms and usage patterns: Comparing the history of Dutch, English, French and German. In: G. Rutten, R. Vosters & W. Vandenbussche (eds.). Norms and usage in language history, 1600-1900. A sociolinguistic and comparative perspective. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1-17.
- Judith Nobels & Gijsbert Rutten (2014): Language norms and language use in seventeenth-century Dutch: Negation and the genitive. In: G. Rutten, R. Vosters & W. Vandenbussche (eds.). Norms and usage in language history, 1600-1900. A sociolinguistic and comparative perspective. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 21-48.
- Tanja Simons & Gijsbert Rutten (2014): Language norms and language use in eighteenth-century Dutch: Final n and the genitive. In: G. Rutten, R. Vosters & W. Vandenbussche (eds.). Norms and usage in language history, 1600-1900. A sociolinguistic and comparative perspective. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 49-72.
- Marijke van der Wal & Gijsbert Rutten (2014): Negatieverschijnselen revisited. In: Freek Van de Velde, Hans Smessaert, Frank Van Eynde & Sara Verbrugge, Patroon en argument. Een dubbelfeestbundel bij het emeritaat van William van Belle en Joop van der Horst, Leuven: Universitaire Pers Leuven, 393-405.
- Gijsbert Rutten & Marijke van der Wal (2014): Social and constructional diffusion: Relative clauses in seventeenth- and eighteenth-century Dutch. In: Ronny Boogaart, Timothy Colleman & Gijsbert Rutten (eds), Extending the scope of construction grammar (CLR), Berlin & Boston: De Gruyter, 181-205.
- Marijke van der Wal (2013): Gekaapte brieven vanuit historisch-sociolinguïstisch perspectief. Methoden, problemen en resultaten. In: Theo Janssen & Ton van Strien (red), Neerlandistiek in beeld, Amsterdam & Münster: Stichting Neerlandistiek VU Amsterdam & Nodus Publikationen, 221-230.
- Marijke van der Wal (2013): ‘Brieven als Buit: het belang van het handschrift’. Textualscholarship.nl
- Marijke van der Wal & Gijsbert Rutten (2013): The Practice of Letter Writing: Skills, Models and Early Modern Dutch Manuals. Language & History 56, 18-32.
- Marijke van der Wal & Gijsbert Rutten (2013): Variatie, conventies en verandering: zeventiende- en achttiende-eeuwse buitgemaakte brieven onder de loep, Internationale Neerlandistiek 51, 122-138.
- Marijke van der Wal & Gijsbert Rutten (2013): Ego-documents in a historical sociolinguistic perspective. In: Marijke J. van der Wal & Gijsbert Rutten (eds), Touching the Past. Studies in the historical sociolinguistics of ego-documents, Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins, 1-17.
- Gijsbert Rutten & Marijke van der Wal (2013): Epistolary formulae and writing experience in Dutch letters from the seventeenth and eighteenth centuries. In: Marijke J. van der Wal & Gijsbert Rutten (eds), Touching the Past. Studies in the historical sociolinguistics of ego-documents, Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins, 45-65.
- Marijke van der Wal & Wim Vandenbussche (2013): Local and international perspectives on the historical sociolinguistics of Dutch. Taal & Tongval 65, 1-9.
- Gijsbert Rutten & Marijke van der Wal (2013): Change, contact and conventions in the history of Dutch. Taal & Tongval 65, 97-123.
- Gijsbert Rutten & Marijke van der Wal (2012): Functions of epistolary formulae in Dutch letters from the seventeenth and eighteenth centuries, Journal of Historical Pragmatics 13, 173-201.
- Marijke van der Wal, Gijsbert Rutten & Tanja Simons (2012): Letters as loot. Confiscated letters filling major gaps in the history of Dutch. In: Marina Dossena & Gabriella Del Lungo Camiciotti (eds): Letter Writing in Late Modern Europe. Amsterdam/ Philadelphia: Benjamins, 139-161.
- Judith Nobels & Marijke van der Wal (2012): Linking Words to Writers: Building a Reliable Corpus for Historical Sociolinguistic Research. In: N. Langer, S. Davies & W. Vandenbussche (eds), Language and History, Linguistics and Historiography. Interdisciplinary Approaches, Bern etc: Lang, 343-361.
- Gijsbert Rutten & Marijke van der Wal (2011): Local dialects, supralocal writing systems. The degree of orality of Dutch private letters from the seventeenth century. Written Language and Literacy 14, 251-274.
- Judith Nobels, Tanja Simons & Marijke van der Wal (2011): De reductievocaal in zeventiende- en achttiende-eeuwse sailing letters. Onzichtbare spelling, dubbele spelling en palatale uitspraak. Nederlandse Taalkunde 16, 103-119.
- R. Vosters, G. Rutten & M. van der Wal (2010): Mythes op de pijnbank. Naar een herwaardering van de taalsituatie in de Nederlanden in de achttiende en negentiende eeuw. Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 120, 93-112.
- Marijke van der Wal & Tanja Simons (2010): Tussen sociale en regionale variatie: n-deletie bij 18de-eeuwse briefschrijfsters in het Brieven als buit-corpus. In: JohanDe Caluwe & Jacques Van Keymeulen (eds). Voor Magda. Artikelen voor Magda Devos bij haar afscheid van de Universiteit Gent. Gent: Academia Press, 669-683.
- Tanja Simons (2009): “Ik heb ook nu niet uijt mij alderbest geschreven”. Achttiende-eeuwse brievenboekjes en de gekaapte brieven van Aagje Luijtsen. In: De achttiende eeuw (41), 167-191.
- Judith Nobels & Marijke van der Wal (2009): In: Tackling the Writer-Sender Problem: the newly developed Leiden Identification Procedure (LIP). Ingrid Tieken-Boon van Ostade (ed.) Historical Sociolinguistics and Sociohistorical Linguistics vol.9 (Internet-Journal).
- Marijke van der Wal (2008): 18de-eeuwse brieven, taalverandering en de “language history from below”, T.N&A, Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 15, 93-101.
- Marijke van der Wal (2007): Eighteenth-century linguistic variation from the perspective of a Dutch diary and a collection of private letters. In: Stephan Elspass, Nils Langer, Joachim Scharloth & Wim Vandenbussche (red). Germanic Language Histories from Below (1700–2000). Berlin/ New York: De Gruyter, 2007, 83-96.
- Marijke van der Wal (2007): ‘Het is of ik met mijn lieve sprak’. Laat-achttiende-eeuws chatten in historisch-sociolinguistisch perspectief. In: Fons Moerdijk, Ariane van Santen & Rob Tempelaars (red.), Leven met woorden. Opstellen aangeboden aan Piet van Sterkenburg bij zijn afscheid als directeur van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie en als hoogleraar Lexicologie aan de Universiteit Leiden. Leiden: Brill, 2007, 467-476.
Populaire publicaties (een selectie)
- Boekje Daer wij ul hoogelijck voor bedancken. Brieven belicht voor Wikiscripta Neerlandica Leiden: Brieven als Buit, 17 december 2011, met daarin: Gijsbert Rutten Brieven (leren) schrijven, 8-11. Judith Nobels Tussen geluk in Suriname en ellende in Nederland: de verzoenende woorden van Sarah van Scharphuijsen, 12-17. Juliette Sandberg Op de vlucht met bloed aan zijn handen. Een noodkreet van Cornelis Graafland, 18-23. Tanja Simons ‘Mijn lighaam was in een gestadige rolling’. Reizen tijdens de zwangerschap in 1781, 24-30. Marijke van der Wal ‘Mie alma dousje & mi courasson’. Creools tussen Curaçao en Rotterdam, 31-37.
- Marijke van der Wal (2011): Brieven boven Water. Genealogie. Tijdschrift voor familiegeschiedenis 17, nr. 3, 96-99.
- Gijsbert Rutten & Marijke van der Wal (2011): “Waarde en seer beminde lieve man”. Buitgemaakte brieven tonen het gewone Nederlands van eeuwen her. Onze taal, 58-60
December 2013 |
Contact met creooltaal: 18e-eeuws Skepi voor het thuisfront |
|
Maart 2013 |
Een duel met dodelijke afloop |
|
Februari 2013 |
Chirurgijn Michiel Ruijs bericht vanuit China |
|
December 2012 |
Verbazingwekkende verschijnselen |
|
November 2012 |
Op twee na oudste Papiamentu tekst: opmerkelijke vondst in gekaapte brieven |
|
Oktober 2012 |
'We moeten nu Engels leren': emigrantenreacties op de inname van Nieuw-Nederland |
|
September 2012 |
Liefdesverdriet in Essequibo |
|
Juni/juli 2012 |
Colombijntjes bakken: een 18e-eeuws recept voor Wernard van Vloten |
|
Mei 2012 |
Misdaad in Middelburg |
|
April/maart 2012 |
Een Fries schrijft naar huis |
|
Februari 2012 |
Een tweede Heusch-brief: een sterfgeval in de familie |
|
Januari 2012 |
Een brief van Petronella Moens in corpus gekaapte brieven? |
|
December 2011 |
Een slim plan. Of hoe een zieke vrouw haar wil toch doordrijft |
|
November 2011 |
'Hebbe al menige traan om u gelaten' |
|
Oktober 2011 |
Het gekaapte schip van Heinrich Rode |
|
Augustus/september 2011 |
Michiel Heusch jr. op zakenreis in Italië |
|
Juni/juli 2011 |
Ik heb een heel mooi apie voor haar gehad! |
|
Mei 2011 |
Kibbelende Zeeuwen: verschillende kanten van hetzelfde verhaal |
|
April 2011 |
Een achttiende-eeuws papierknipsel duikt op |
|
Februari/maart 2011 |
Geen blad voor de mond! |
|
December 2010 |
Creatief met een brief |
|
November 2010 |
Kindervreugd: "dat hy syn broer al even lyef het |
|
September 2010 |
Met z'n vieren één brief delen |
|
Juli/augustus 2010 |
Gevoel voor drama |
|
Mei/juni 2010 |
Zaden en bollen; achttiende-eeuws tuinieren overzee |
|
April 2010 |
Het lied van verlangen: bericht van een gekaapt schip. |
|
Maart 2010 |
‘Se staet my zeer wel aan’. Het huwelijk van D.H. Macaré en L.G.J. van Bercheyck |
|
Februari 2010 |
De emancipatie van een Rotterdamse kapiteinsvrouw |
|
Januari 2010 |
"Geluksaalig nieuw Jaar" |
|
December 2009 |
Wijnhandel in Essequibo |
|
November 2009 |
Weduwen in Leiden |
|
Oktober 2009 |
De verwoestende kracht van een orkaan. |
|
September 2009 |
Avonturen van een spijbelaar |
|
Juli/augustus 2009 |
Een kinderbriefje ontmaskerd. |
|
Mei/juni 2009 |
Brief uit Nieuw-Nederland |
|
April 2009 |
Een snel kattebelletje. |
|
Maart 2009 |
Boekenlijst |
|
Februari 2009 |
Mijn allerliefste maatje |
|
Januari 2009 |
Een nieuwjaarswens op rijm |