Het immuunsysteem: een politieagent op jacht naar ontsnappende tumoren
Oncoloog Thorbald van Hall sprak op 10 september zijn oratie uit als hoogleraar. Van Hall beschreef hoe het immuunsysteem getraind kan worden in het kat-en-muis-spel met ontsnappende tumoren.
Hoewel kanker een groot probleem vormt in de moderne samenleving, is het geen recente ziekte. Tumorgroei manifesteert zich door de menselijke geschiedenis heen. Kanker werd voor het eerst beschreven in oude schriftelijke bronnen door Egyptische artsen en recentelijk bevestigd in menselijke mummies. In de 20e eeuw werd een systematische behandeling van de ziekte mogelijk gemaakt door de opkomst van de moderne geneeskunde en technologische vooruitgang, met name op het gebied van de moleculaire celbiologie en de genetica. Het verband tussen het eigen immuunsysteem en het voorkomen en bestrijden van tumoren is echter pas de laatste 20 jaar duidelijk geworden.
Een revolutie in de behandeling
‘Deze ontwikkelingen leidden tot verschillende soorten immunotherapieën, die een revolutie teweegbrachten in de aanpak van de behandeling van een tiental tumortypes, waaronder long-, nier- en bepaalde borst- en darmkankers’, zegt Thorbald van Hall, hoogleraar Experimentele tumorimmunologie bij het LUMC. Er zijn momenteel zeven immunotherapiemedicijnen beschikbaar die op vergelijkbare wijze werken. Om deze behandelingen te verbeteren, richten Van Hall en zijn onderzoeksgroep zich op het uitbreiden van het veld door nieuwe therapeutische doelen te exploiteren: ‘Na vele jaren van fundamenteel onderzoek hebben we een nieuwe manier gevonden om het immuunsysteem te helpen 'vermomde' kankercellen te herkennen. Dit is heel spannend, want binnenkort kunnen we deze kennis als eerste testen in klinische trials.’
Immunotherapie-opleiding
In tegenstelling tot conventionele kankerbehandelingen – die direct gericht zijn op tumorcellen – is het belangrijkste doel van immunotherapie om een immuunrespons op te wekken die vervolgens de kanker aanvalt. Van Hall legt uit: ‘De behandeling werkt door het immuunsysteem beter te maken in het vangen van kankercellen.’ Dit is belangrijk omdat tumoren zich vaak zullen aanpassen om te ontsnappen aan de immuun-controle. ‘Uiteindelijk kunnen kankers resistent worden en terugkomen. Maar omdat het immuunsysteem een geheugen heeft, kan het door eerdere training en onze nieuwe therapie-interventies leren om die aanpassingen te identificeren en toekomstige ontsnappingen op de lange termijn te voorkomen.’
Vogelvrijen en de immuunpolitie
Een van de belangrijkste wetenschappelijke interesses van Van Hall is het begrijpen van de ontsnappingsmechanismen die tumoren hanteren, vooral ontsnapping aan behandelingen. ‘Simpel gezegd is kanker een woekering van weefsel die niet door het lichaam wordt gecontroleerd omdat het de controles van normale celgroei omzeilt, zoals vogelvrij verklaarden. Net als de politie vertegenwoordigt het immuunsysteem de handhavers van de wet en de orde, maar de agenten ervan zijn niet altijd volledig voorbereid om bepaalde slechteriken te vangen. Als interventie kan immunotherapie worden gebruikt.’
Als de geschiedenis van schurken ons echter één ding heeft geleerd, dan is het wel dat zij altijd bezig zijn hun volgende comeback te beramen. ‘Tumoren zullen nieuwe manieren bedenken om ook het door immunotherapie getrainde systeem voor de gek te houden. Mijn fundamenteel en preklinisch onderzoek richt zich op het ontrafelen van hun uitbraakplannen, zodat we opnieuw de tegenaanval kunnen inzetten met alternatieve strategieën die deze kankers kwetsbaar maken voor het immuunsysteem’, aldus Van Hall.
Wereldwijde last van kanker
In Nederland krijgen jaarlijks ongeveer 115.000 mensen de diagnose kanker, waarvan ongeveer 65% succesvol wordt behandeld. 45.000 gevallen leiden tot overlijden. Dit is een grote sociale en economische last die om een integrale aanpak vraagt, inclusief preventie, vroegtijdige opsporing en behandeling. Van Hall concludeert: ‘Zolang de ziekte bestaat, zullen mensen proberen er een behandeling voor te vinden. Of het nu gaat over de natuurlijke producten die in het verleden werden gebruikt, of over de biologische moleculen van vandaag de dag, het onderzoek naar innovatieve therapieën zal een aandachtsgebied blijven. Nu beginnen we langzamerhand op moleculair niveau te begrijpen wat kanker veroorzaakt en waar het misgaat. Mijn ambitie is dan ook om niet alleen meer inzicht te krijgen in de wisselwerking tussen het immuunsysteem en tumoren, maar ook in de respons of resistentie tegen therapie en het ontstaan van ziekten. Op die manier kunnen we steeds meer kankerpatiënten effectief behandelen.’