Sociale Zaken: De (on)zin van complottheorieën
Klimaatverandering bestaat niet, de geheime diensten vermoordden Pim Fortuyn en JFK, en de maanlanding was een nepshow. Complottheorieën zijn van alle tijden en zorgen voor sensatie en vermaak, maar ook voor onrust en angst. De coronapandemie is nieuwe brandstof voor samenzweringstheoretici die 5G-masten in brand steken, het RIVM van leugens beschuldigen en inentingsprogramma's ondermijnen. Moeten we deze vergezochte theorieën serieus nemen? Zijn ze schadelijk of nuttig voor de samenleving? Onze sociale wetenschappers geven hun visie.
Met de vinger wijzen bestrijdt de angst niet
- Jackie Ashkin, CWTS
Als het over complottheorieën gaat, horen we onszelf vaak vragen: ‘Hoe kan iemand dat geloven?’ Het antropologische uitgangspunt om ‘mensen serieus te nemen’ zou ons een andere vraag kunnen doen stellen. Wat zou er gebeuren als we, in plaats van te vragen hoe iemand in iets gelooft, zouden vragen waarom hij erin gelooft?
Complottheorieën zijn niet nieuw, hoewel een aantal ervan de laatste jaren sterk in opkomst is. Historisch gezien kunnen complottheorieën worden gezien als een teken des tijds - tijdens de Tweede Wereldoorlog leidden ingrijpende economische veranderingen in het Amerikaanse Zuiden tot geruchten onder blanken over een op handen zijnde revolutie onder zwarte leiders. Blanke vrouwen interpreteerden hun moeilijkheden om zwart huishoudelijk personeel te behouden als een teken van opstand, terwijl ze in werkelijkheid naar beter betaalde industriële banen trokken om de oorlogsinspanningen te ondersteunen. Hoewel het uiteindelijk loze geruchten waren, waren de op ras gebaseerde angsten die hen inspireerden wel heel echt.
Mensen serieus nemen betekent dus niet dat je ze letterlijk moet nemen. Of het nu gaat over de Illuminati of de maanlanding, ‘chemtrails’ of buitenaardse wezens, samenzweringstheoretici worden tegenwoordig vaak beschuldigd van irrationaliteit en afgewezen vanwege de absurditeit van hun beweringen. Deze afwijzing is niet in de laatste plaats problematisch omdat ze voorbijgaat aan de kern van de zaak. Recente studies van collega's aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en de KU Leuven suggereren dat complottheoretici hun epistemologische onzekerheid uitdrukken - met andere woorden: complottheoretici analyseren hun wereld kritisch, wat zij aantreffen is een cultuur waarin (wetenschappelijke) autoriteit kan worden betwist en traditionele kennismakende instellingen (zoals universiteiten) niet langer hun vertrouwen waard zijn.
Voor sociale wetenschappers van wetenschapsstudies en technologie lijkt de notie nauwelijks nieuw dat wetenschappelijke kennis is ingebed in de politieke, economische, historische en sociale praktijk. In Shapin en Schaffer's Leviathan and the Air Pump (1985), stellen de auteurs de dogmatische onvermijdelijkheid van experimenten zoals we die vandaag kennen in twijfel, en in Laboratory Life (1986) onderzoeken Latour en Woolgar hoe feiten worden geconstrueerd via het wetenschappelijk proces. Door het bekende vreemd te maken, laten Latour en Woolgar de rol zien van sociale normen en institutionele contexten voor kennisproductie. Samenzweringstheoretici zijn vandaag de dag niet zo ver afgedwaald van het spoor als we misschien willen geloven.
In plaats van met de vinger te wijzen, moeten we complottheoretici - en hun theorieën - serieus nemen. Ongeacht het waarheidsgehalte van hun theorieën zijn de angsten die worden opgeroepen door een cultuur van concurrerende kennisclaims en onbetrouwbare instellingen zeer, zeer reëel.
Over de culturele logica van complotdenken
- Peter Pels, Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie
‘Het feit dat je paranoïde bent, betekent niet dat er niemand achter je aan zit...'. De beroemde grap speelt in op de verwachting dat het vermoeden van een samenzwering iets pathologisch is – in plaats van logisch. Ik ben het er grotendeels mee eens: zowel de sociologie als de sociale antropologie suggereren dat mensen noch slim, noch consequent genoeg zijn om een minderheid permanent en met succes tegen grote aantallen anderen te laten samenzweren - behalve in romans, filmscenario's, of politieke propaganda. Succesvolle en rampzalige samenzweringen komen voor, maar het zijn vluchtige gebeurtenissen: de studie van genocide heeft helaas maar al te vaak aangetoond dat kwaadwillende elites tijdelijke massawaanzin teweegbrengen door zogenaamde joden, moslims, Hutu's of Tutsi's te ontmenselijken.
Langdurige en consistente pathologieën worden alleen mogelijk gemaakt door een hardnekkige culturele logica die breed gedeeld wordt en de last van de 'waarheid' kan dragen. De transatlantische slavernij heeft zulke pathologische voorstellingen van de werkelijkheid voortgebracht na 1525, toen Europese winstbeluste handelaren begonnen met de verkoop van mensen met een donkere huidskleur als proto-kapitalistische, minder-dan-menselijke arbeiders. Vanaf het begin van de 19e eeuw werden dergelijke raciale hiërarchieën, ondanks het ontbreken van bewijs en een consistente methodologie, een algemeen aanvaard onderdeel van de biologische wetenschap. Zoals de socioloog Karen Fields betoogde, werd het bestaan van deze verschillen, lang na de afschaffing van de slavernij, ondersteund door een ‘rassenleer’ die even geloofwaardig en paranoïde was als hekserij.
De culturele logica op lange termijn achter de huidige lawine van complotdenken is anders. Gebaseerd op individualisme, wordt het door zowel linkse als rechtse processen ondersteund. Grotendeels onopgemerkt gebleven tijdens de 19e-eeuwse strijd tussen wetenschappelijke en religieuze autoriteiten, genereerde de culturele democratisering langzaam een modern soort gnostische kennis - een vertrouwen in niets dan persoonlijke ervaring, gekoppeld aan een wantrouwen jegens gezaghebbende kennis (of het nu het christelijke geloof van de elite was of de wetenschappelijke rede). De bronnen waren uiteenlopend: het wereldwijde succes van de Amerikaanse ufologie van de jaren 1950, de mainstream 'New Age' van de jaren 1980 vanuit de marges van Theosofie en Spiritualisme en het evangelische geloof van de 'Morele Meerderheid' in een naderende Apocalyps (onder andere) versterkten eerdere tradities van nationalistische paranoia over binnenlandse vijanden en migranten en de luchtkastelen van reclame en public relations.
Antropologen Susan Harding en Kathleen Stewart toonden aan dat de slogan van de TV-serie The X-files (1993) - 'Trust No One. The Truth Is Out There’ - in de VS mainstream is geworden. Ik denk dat deze logica de Atlantische Oceaan, het Caribisch gebied en de Stille Oceaan al (opnieuw) is overgestoken, om vandaag de dag uit te groeien tot een wereldwijde politieke pathologie
Samenzweringstheorieën: de rol van religiositeit
- Simon Chauchard, Politieke Wetenschap
Komt COVID-19 uit een overheidslaboratorium? Niezen leden van minderheidsgroeperingen opzettelijk tegelijkertijd om het virus te verspreiden? Heeft Bill Gates een microchip verstopt in de onlangs ontwikkelde RNA-vaccins? Zomaar wat voorbeelden van samenzweringstheorieën die viraal gaan in ontwikkelingslanden zoals India, Tanzania en Madagascar.
Onderzoek naar online misinformatie was tot dusverre altijd gericht op politieke en psychologische drijfveren en betrof meestal Westerse democratieën. Maar zulke schadelijke misinformatie wordt nog gemakkelijker verspreid in ontwikkelingslanden, waar mensen minder digitaal geletterd zijn en de informatiebehoefte in belangrijke mate wordt gevoed via besloten apps zoal WhatsApp. En dit soort vermeende samenzweringen doen ertoe. Bijvoorbeeld omdat zij mensen aanzetten tot risicovol gedrag (geen afstand houden), het stigmatiseren van minderheden en zelfs tot ethnische conflicten.
Samen met Sumitra Badrinathan heb ik onderzoek gedaan naar de verspreiding van COVID-19 gerelateerde complottheorieën onder de Indiaase bevolking. Wij vonden het draagvlak ervoor alarmerend. De meeste Indiërs hechten geloof aan uitspraken als ‘buitenlandse mogendheden verspreiden opzettelijk het coronavirus’ en ‘85% van de moslimbevolking weigert zich op religieuze gronden te laten testen op COVID-19’.
Onderzoekers van de Amerikaanse context schrijven geloof in samenzweringstheorieën vaak toe aan 'partisan motivated reasoning': individuen interpreteren informatie door de lens van hun partijvoorkeur. Sumitra Badrinathan en ik laten zien dat dit geloof ook voort kan komen uit andere factoren—in de casus India maar waarschijnlijk ook elders. Geloof in samenzweringstheorieën hangt samen met steun voor de regeringspartij, maar het blijkt het sterkst onder religieuze respondenten. Daarmee zeggen wij niet dat er een oorzakelijk verband is tussen religiositeit en de ontvankelijkheid voor complottheorieën. Maar het suggereert wel dat eventuele interventies rekening moeten houden met de factor religie.
Dit hebben wij ook getest. In WhatsApp groepen (hét sociale medium in India) werden a-typische, religieus getinte ‘correctieboodschappen’ geplaatst (zie de afbeelding voor een voorbeeld) in discussies die werden gekleurd door misinformatie. Het blijkt dat respondenten ontvankelijker zijn voor dergelijke interventies, ongeacht of zij zelf religieus zijn. Dit bevestigt ons vermoeden dat 'peer corrections' kunnen worden ingezet als tegenwicht tegen samenzweringstheorieën en dat religie kan worden ingezet om aperte onwaarheden aan de kaak te stellen.
De tol van desinformatie
- Andrea Reyes Elizondo, CWTS
De verspreiding van complottheorieën is een fascinerend verschijnsel, voor mij als onderzoeker en als vriend. Net als broodjeaapverhalen weerspiegelen deze theorieën onze angsten en taboes. Een duidelijk verschil is dat complottheorieën voorzien in de behoefte om complexe onderwerpen te verklaren. Deze behoefte kan ontstaan door een stortvloed aan informatie, een gebrek aan kritische vaardigheden, onduidelijke informatie van autoriteiten, en/of astroturf propaganda.
Door het volgen van media over twee continenten baren complottheorieën mij zorgen op twee niveaus: familie en vrienden die twijfelachtige informatie geloven waardoor hun gezondheid gevaar loopt en complotten die het vertrouwen in instituties langzaam doen afbrokkelen. In het eerste geval zouden familieleden een vaccin kunnen weigeren vanwege Plandemic; in het tweede geval zouden mensen in het algemeen de officiële normen voor bijvoorbeeld drinkwater gaan wantrouwen.
Niemand in mijn familie is ‘antivaxx’ geworden, hoewel het me vele uren heeft gekost om WhatsApp-video's en -geluidsfragmenten te checken en te voorzien van commentaar. Helaas heb ik wel een vriend "verloren" in de spelonken van desinformatie. Tijdens de crisis van 2008 verloren ze aanzienlijke spaargelden. Toen ze zagen dat anderen ervan profiteerden, geloofden ze dat het georkestreerd was. Nu een paar jaar later, na de afkondiging van de pandemie en de waarneming dat de mensen niet op straat dood neervielen, vermoedden ze dat er weer sprake was van vals spel. Na een paar klikken op internet waren ze ervan overtuigd dat COVID-19 niet was wat ons was verteld: de sterfgevallen zijn overdreven, het is allemaal een complot om ons te controleren en geld te verdienen. Verontrustend genoeg werd het verhaal groter: van Bill Gates die bepaalt welk water we in Nederland drinken tot de Bondsrepubliek Duitsland die niet echt bestaat (een veelgebruikte extreem-rechtse stelling).
Hoewel de neiging bestaat om deze overtuigingen of zorgen weg te lachen, kan ik me niet meer zo met mijn vriend verbinden als voorheen. Zij hebben het licht gezien - wij - terwijl ik onwetend zou zijn - zij. Veel van de COVID-19 en QAnon samenzweringsclaims zijn Elders of Zion hergebruikte tropen, maar toch ben ik er niet in geslaagd om een dialoog tot stand te brengen: Ik heb geluisterd en, als onderzoeker, geprobeerd om feiten en context te presenteren zonder resultaat.
De pandemie is een broedplaats voor samenzweringen: een overvloed aan informatie, een gebrek aan duidelijke communicatie van de meeste regeringen, media die verblind zijn door 'bothsidesism', en een kosteneffectief onderwijssysteem dat geen ruimte geeft aan mediageletterdheid en kritische vaardigheden. Mijn vriend en ik hebben sporadisch contact en als de pandemie voorbij is pakken we de draad misschien wel weer op. Maar de schade op lange termijn voor de algemene geloofwaardigheid van instituties zou wel eens een groter probleem voor ons allen kunnen zijn.
Manipulatie door social media algoritmes
- Marloes Zaal, Psychologie
Complottheorieën: Gezond scepticisme of complot denken? Dit was het onderwerp van de lezing van psycholoog Roy de Kleijn eind 2020 voor zo’n 50 geïnteresseerde studenten van studievereniging Labyrint. Een actueel onderwerp, want de huidige pandemie zorgt voor complottheorieën, of ‘coronagekte’ zoals het in de volksmond vaak genoemd wordt. Maar wat maakt dat deze irrationele overtuigingen steeds populairder worden?
Social media algoritmes, zoals bij Facebook of Instagram, zijn er op getraind om mensen geïnteresseerd te houden en ons dus van informatie te voorzien die overeenkomt met onze interesses, zo stelt De Kleijn. Concreet voor Facebook betekent dit bijvoorbeeld dat wanneer je eenmalig interesse toont in de overtuiging dat de aarde plat is, gerelateerde nieuwsberichten over een discusvormige aarde zich vervolgens vanzelf op je feed verzamelen. Doordat het algoritme vervolgens al het tegenstrijdige bewijs er voor je uit filtert, kan elk persoon zo overtuigd raken van elke willekeurige uitspraak die maar te vinden is op het internet; een broedplaats voor complottheorieën.
De vraag is wat we hiertegen doen. Een goede discussie aangaan misschien? Iedereen is toch te overtuigen met goede argumenten? Maar mensen met irrationele overtuigingen laten zich moeilijk overtuigen door rationele argumenten. Toch staan we niet helemaal machteloos. Bewustwording van de manipulatiekracht van sociale media is een eerste stap naar een wereld waarin iedereen kritisch kijkt naar de herkomst en betrouwbaarheid van informatie. Sinds de lezing van De Kleijn hebben een paar studenten hun Facebook al verwijderd. Nog een tip van mij is de documentaire The social dilemma op Netflix.
Sociale Zaken – Sociale wetenschappers op de zeepkist
Sociale Zaken is een online variant van de Londense Speakers' corner. Hierin reageren de wetenschappers van onze verschillende disciplines binnen de Faculteit der Sociale Wetenschappen op het nieuws. Via deze digitale zeepkist geven de sociale wetenschappers van de faculteit zo elk hun visie op de actualiteit vanuit het eigen vakgebied.