Job Cohen roept bij afscheid op tot meer democratie op dorpsniveau
Met de opschaling van gemeenten verliest de overheid de burger te vaak uit het oog. Daarvoor waarschuwde Job Cohen op 30 november bij zijn afscheid als Thorbeckehoogleraar aan de Universiteit Leiden. ‘Er is werk aan de winkel voor het ministerie van Binnenlandse Zaken.’
Cohen maakte in zijn afscheidsspeech duidelijk dat hij zich zorgen maakt om de steeds grotere omvang van gemeenten. Door schaalvergroting zijn veel gemeenten enorm gegroeid, en dat is niet altijd in het belang van de burger. ‘Als burgemeester van Amsterdam merkte ik dat juist een fijnmazige structuur veel voordelen heeft. Zo was een deelgemeente bijvoorbeeld een betere thermometer bij spanningen in een wijk.’
Meer dan nieuwe lik verf
De oud-politicus en wetenschapper Cohen is dan ook bang dat de burger zich minder gehoord zal voelen als de opschaling van gemeenten zo doorgaat. ‘We zullen nieuwe democratische structuren op wijk- en dorpsniveau moeten inrichten. Het Huis van Thorbecke [de indeling in Rijk, provincies en gemeenten, red.] heeft meer dan een nieuwe lik verf nodig. Dat is niet leuk en niet gemakkelijk, maar wel noodzakelijk. Werk aan de winkel dus voor het ministerie van Binnenlandse Zaken.’
Met deze rede legde Job Cohen zijn werk als Thorbeckehoogleraar neer, een functie die hij de afgelopen vijf jaar bekleedde. De leerstoel werd in 1987 in het leven geroepen voor de bestudering van de gemeente ‘als bestuurlijk, politiek en juridisch systeem’. Cohen keek daarbij met name naar het recht en beleid van decentrale overheden zoals provincies en gemeenten.
Burgerparticipatie
Cohen nam afscheid met een conferentie over burgerparticipatie, burgerinitiatieven om overheidsbeleid te sturen of zelfs volledig over te nemen. Nog te vaak lopen actieve burgers tegen allerlei obstakels aan als zij zelf zorg willen dragen voor hun directe omgeving, zei hoogleraar Willemien den Ouden (Universiteit Leiden) in haar openingswoord. Soms komt dat door complexe regelgeving, een andere keer door een ondoorgrondelijke overheidsstructuur, dan weer in lastige vragen over aansprakelijkheidskwesties.
Toch zal de overheid een manier moeten vinden om dit soort initiatieven te faciliteren, vervolgde hoogleraar Tine de Moor (Universiteit Utrecht). Die schieten namelijk als paddenstoelen uit de grond, of het nu gaat om kleinschalige coöperaties voor groene energie, burgerbegrotingen of collectieve verzekeringen voor zzp’ers. ‘Ik pleit voor een medeplichtig burgerschap. Maar daarvoor moeten burgers en overheden elkaar met wederkerigheid, redelijkheid en solidariteit tegemoet treden.’
Medicijn erger dan kwaal
Doe je dat niet, dan is het medicijn misschien erger dan de kwaal, zei Cohen. ‘Burgers moeten zien dat hun bemoeienis zin heeft, dat er daadwerkelijk iets verandert. De overheid en burgers moeten op zoek gaan naar begrip en gemeenschappelijkheid.’ Als succesvol voorbeeld haalde Cohen onder meer de G1000 in Enschede aan, waar een burgerraad een regeling bedacht hoe de stad met vuurwerkoverlast moest omgaan.
Tegelijkertijd is burgerparticipatie zeker geen wondermiddel, zei Cohen ook. ‘Uit Leids onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat burgerinitiatieven nog te vaak worden geleid door één gezaghebbend persoon, en dat ze geneigd zijn om mensen uit te sluiten. Het is dus lang niet altijd een democratisch alternatief voor collectieve voorzieningen die eerder door de staat werden aangeboden.’
Financieren in netwerken
Tijdens de conferentie werd ook een mooie tool gelanceerd om ambtenaren te helpen in dit veranderde speelveld. Waar de financieringsmogelijkheden voor burgerinitiatieven vroeger zeer beperkt waren (subsidie of geen subsidie), zijn ze er nu in alle mogelijke soorten en maten: van prijsvragen tot revolverende fondsen waarbij het geld terug in het laatje van de overheid komt. Op financiereninnetwerken.nl kunnen ambtenaren nu met een soort stemwijzer bepalen welk financieringsinstrument het best past bij een subsidieaanvraag. De tool werd ontwikkeld door medewerkers van de faculteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden in samenwerking met de provincies Noord-Brabant en Zuid-Holland.
Tekst: Merijn van Nuland
Beeld: Arash Nikkhah
Foto: Job Cohen neemt afscheid van Jantine Kriens, algemeen directeur van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG).
Mail de redactie
Over Job Cohen
Hoogleraar Job Cohen (Haarlem, 1947) bekleedde de afgelopen vijf jaar de Thorbeckeleerstoel aan de Universiteit Leiden. In die functie bestudeerde en doceerde hij het recht en beleid van decentrale overheden. Met zijn afscheid sluit Cohen een lange academische loopbaan af. Hij studeerde in Groningen, promoveerde in Leiden in de Rechtsgeleerdheid, en was tussen 1991 en 1997 tweemaal rector magnificus aan Maastricht University. Daarnaast is Cohen natuurlijk bekend vanwege zijn politieke loopbaan in de Partij van de Arbeid: hij was onder meer lid van de Eerste en Tweede Kamer, staatssecretaris, politiek leider van de partij en burgemeester van Amsterdam.