Boekje over de Leidse Sterrewacht: vier eeuwen anekdotes en telescopen

15 oktober 2018

‘Van zolders naar koepels; Vier eeuwen geschiedenis van de Leidse Sterrewacht’. Zo heet boekje dat het sterrenkundig dispuut F. Kaiser ter ere van zijn 25-jarig bestaan heeft uitgebracht. Het biedt evenveel voor technisch geïnteresseerden als voor liefhebbers van smakelijke anekdotes.

In de reeks Leidse postzegels kwam in 2008 deze uit.

De Leidse sterrenkundige Frederik Kaiser mocht in de tweede helft van de 19e eeuw een nieuwe sterrenwacht bouwen. Dat was nadat hij zich lang had moeten behelpen met een gammel lokaaltje op het dak van het Academiegebouw en met een gat in het dak van zijn eigen huis waar hij een telescoop doorheen kon steken. Kaiser kwam tot de conclusie dat de Hortus botanicus de beste locatie voor de nieuwe sterrenwacht was. Dat bracht hem echter zwaar in conflict met de curatoren van de Hortus. Kaisers makke was dat hij zich absoluut niet kon voorstellen dat een pluk planten belangrijker kon zijn dan de bestudering van het heelal. Maar Kaiser werd rector magnificus en toen zijn grootste opponent, de directeur van de Hortus, voor een jaar onderzoek ging doen in Indonesië, benutte Kaiser zijn functie en de gelegenheid. En toen was het snel gepiept: een kwart van de Hortus ging op de schop voor de sterrenwacht.

Van zolders naar koepels.

Sterrennacht

Alumnus Alex Pietrow, inmiddels promovendus in Zweden, schreef deze en andere fraaie anekdotes op in het jubileumboekje van wat officieel het Leidsch Astronomisch Dispuut ‘F. Kaiser’ heet. Het boekje bevat een beschrijving van de geschiedenis van de Leidse Sterrewacht – begonnen in 1633 bij het kwadrant van Snellius - in vogelvlucht en bespreekt zeven telescopen die in de Oude Sterrewacht staan. Het boekje is verrukkelijk leesvoer, rijk gelardeerd met foto’s. De omslagfoto heeft Pietrow met behulp van Google bewerkt in de stijl van het schilderij ‘Sterrennacht’ van Vincent van Gogh. 

Buisloze telescoop van Huygens.

Bij de voltooiing van de grondige restauratie van de Oude Sterrewacht in 2011, bracht de universiteit al het chique boekje De Leidse Sterrewacht; Glorieus als vanouds uit maar dispuut F. Kaiser vond, zo vertelt Pietrow, dat er sindsdien weer genoeg ontwikkelingen hadden plaatsgevonden. Zo werd in 2014 de enige werkende replica ter wereld van de buisloze telescoop, ontworpen door Chistiaaan Huygens, onthuld door Leids sterrenkundige Vincent Icke. De bouw kon worden gerealiseerd dankzij een gift. In Huygens tijd werden de telescopen steeds langer en zwaarder waardoor ze verbogen. Huygens splitste het oculair en het objectief waardoor de buis meer nodig was. Hij plaatste het oculair op een statief en monteerde het objectief op een kogelgewricht op een paal die verderop stond. Een koord verbond oculair en objectief. Het oculair kon worden gericht op een object aan het firmament door het koord strak te trekken. 

De Heliostaat projecteert de zon op een muur van het sterrenkundig bezoekerscentrum.

De zon volgen

Ook in 2014 werd naar aanleiding van de 84% zonsverduistering de Heliostaat gebouwd. Via een crowdfundingsactie werd de benodigde 20.000 euro binnen een maand bijeen geharkt. De Heliostaat is een zonnekijker die een 90 cm groot beeld van de zon projecteert op de muur van het bezoekerscentrum, in de kelder van de Oude Sterrewacht; mits de zon schijnt, dat wel. Twee bachelorstudenten breidden de Heliostaat als onderzoeksproject uit met een spectograaf waarmee de rotatie van de zon kan worden bepaald.

De Meteoroscoop lijkt op een ouderswetse televisieantenne en geeft een signaal af als zich een metoor tussen Leiden en Dijon beweegt.

Radiosterrenkunde

De jongste aanwinst is een in 2015 voltooide Meteoroscoop. Het is geen traditionele telescoop maar een op het zuiden gerichte antenne waarmee geluisterd kan worden naar de Gravesradar in Dijon, Frankijk; die detecteert satellieten. Door de kromming van de aarde is niet alles te horen wat in Frankrijk wordt opgevangen, maar wel klinkt er een signaal als zich een meteoor door de lucht tussen Leiden en Dijon beweegt. De Meteoroscoop is een eerbetoon aan de Leidse professoren Oort en Van der Hulst, grondleggers van de radiosterrenkunde.

Kaiser Lentelezingen

In dispuut Kaiser figureren  bachelor- en masterstudenten en promovendi als Pietrow. Het dispuut is zeer actief met gezelligheids- én inhoudelijke activiteiten. Zo organiseert het sinds vijf jaar de Kaiser Lentelezingen: vier wekelijkse lezingen rond een sterrenkundig thema. Die worden uitstekend bezocht. De sterrenhemel blijft de mens boeien. met een maandelijkse lezing. Pietrow is promovendus zonnefysica in Stockholm. Daar werkt hij met behulp van de Swedish Solar Telescope waarmee tot 7 km afstand op de zon kan worden gekeken, aan de ontwikkeling van instrumentarium. Dat de Oude Sterrewacht een plaats in zijn hart heeft, is zonneklaar.

Nog één dan...

Nog één anekdote dan. Adrien Auzout, fellow van de Royal Society in Londen was in de 17^e eeuw zo onder de indruk van Huygens buisloze telescoop dat hij voorstelde een heel grote te bouwen. Hij wilde daarmee de dieren op de Maan bestuderen. Er is nooit meer wat vernomen, noch van die heel grote buisloze telescoop, noch van dieren op de Maan.

Tekst: Corine Hendriks, met dank aan Alex Pietrow
Mail de redactie

‘Van zolders naar koepels; Vier eeuwen geschiedenis van de Leidse Sterrewacht’, 24 pp., is in Leiden te koop bij:

• De Slegte, Breestraat 73 (5 euro)
• Mayflower, Breestraat 142 (5 euro)

en bij:

• Bol.com (9,99 euro, incl. verzendkosten)