Wolkers leefde om de dood te verpulveren
Veel van Jan Wolkers’ literaire werk, schilderijen en beelden vonden hun oorsprong in aangrijpende ervaringen zoals het vroege overlijden van zijn broer. Hij bedreef autofictie. Dat concludeert literair journalist Onno Blom in zijn biografie van Jan Wolkers. Promotie op 19 oktober.
De promotiedatum is niet toevallig: op 19 oktober is het precies tien jaar geleden dat Wolkers op 81-jarige leeftijd overleed. Het waren vooral zijn wervelende romans, vol seks, heftige gebeurtenissen en afkeer van een benauwend gereformeerd milieu, die opzien baarden. Jan Wolkers is gelauwerd en verguisd. Ook internationaal werden er honderdduizenden exemplaren verkocht van Kort Amerikaans, Een roos van vlees en Turks fruit. Voor Wolkers, die opgeleid was als beeldhouwer, waren zijn beelden in brons en glas en zijn kleurrijke schilderijen even belangrijk als zijn literaire werk.
Geboorte als kunstenaar
Over de spraakmakende kunstenaar-auteur is veel geschreven maar een biografie was er nog niet. Hoe maakte Wolkers van zijn leven werk en hoe bepaalde zijn werk zijn leven? Dat zijn de vragen die Blom, buitenpromovendus, stelt in de biografie Het litteken van de dood. Het beeld van zijn stervende broer Gerrit, die in 1944 op 22-jarige leeftijd overleed aan difterie, bleef Wolkers tot het laatst achtervolgen. Volgens Blom luidde de naderende dood van Gerrit zijn geboorte als kunstenaar in. Zijn eerste echte kunstwerk droeg hij op aan zijn stervende broer: een in zwarte inkt getekende zon die vlammend onderging. Ook zijn vroege schilderijen, waaronder stillevens met schedels, zijn geïnspireerd op de dood.
Seks als tegenhanger
Wolkers’ romans hebben bijna allemaal het karakter van een in memoriam, stelt Blom. Kort Amerikaans voor zijn broer Gerrit, Een roos van vlees voor zijn 2-jarige dochtertje Eva dat omkwam bij een ongeluk in bad en De doodshoofdvlinder voor zijn vader. En zo zijn er meer voorbeelden; schrijven was een vorm van rouwverwerking. Thema’s als verval en vergankelijkheid zijn verweven met lust en seks, voor Wolkers de natuurlijke tegenhanger van de dood. Zijn hele turbulente leven was hij een groot liefhebber van vrouwen en meisjes van soms nog amper 16 jaar. ‘Hij leefde om de dood te verpulveren’, schrijft Blom.
Geheime opnames
De buitenpromovendus vergeleek fictieve gegevens met het materiaal in Wolkers’ archief dat over zijn huis op Texel verspreid lag: een bonte verzameling dagboeken, brieven, aantekenboekjes, recensies, typoscripten, dia’s, foto’s en nog veel meer. Wolkers was geobsedeerd door zijn eigen biografie, stelt Blom. Hij bewaarde bijna alles over zichzelf en vroeg brieven terug om correspondenties compleet te hebben. De biograaf trof zelfs geluidsopnames aan van gesprekken die Wolkers verwerkte in zijn boeken. Gesprekspartners, zoals zijn ex-vrouw Annemarie, hadden er vaak geen weet dat hij de conversaties opnam.
Autofictie
Natuurlijk moet een biograaf behoedzaam zijn om literair werk te gebruiken als een bron, merkt Blom op. Wolkers zei er zelf over in een gesprek met hem in 2007: ‘Niemand is dichter bij de waarheid gebleven dan ik. Mijn leven en werk zijn één.’ Maar de waarheid is iets anders dan de werkelijkheid en Wolkers was zich volgens Blom zeker van dat onderscheid bewust. De literatuurwetenschap noemt dat autofictie: hij verbeeldde zijn herinneringen steeds op een andere manier.
Held niet vastzetten in sjabloon
‘Het litteken van de dood’ is vooral een narratieve biografie. Blom waagt zich niet aan een strak theoretisch kader en schrijft: ‘Ik wilde mijn held niet gevangenzetten in een sjabloon.’ Ook heeft Blom hem niet willen typeren als een representant van een bepaalde stroming of maatschappelijke ontwikkeling. ‘Met die gedachte leefde hij zijn leven niet.’
Ongrijpbaar genre
Blom gaat in op de discussie of een biografie een wetenschappelijk boek kan zijn. De wetenschap heeft vaak op de biografie neergekeken, stelt hij. Het ontbreken van unanieme regels maakt het een ’ongrijpbaar genre’. Blom benadrukt dat hij zich heeft gehouden aan de regel dat alles wat hij schrijft is terug te voeren is op een bron. Hij zocht, zo schrijft hij, vooral naar kennis en begrip van de historische feiten en naar de schoonheid van de samenhang die de historische feiten vertonen. Een enkele keer zette Wolkers in interviews de waarheid naar zijn hand, maar vaker constateerde Blom dat wat Wolkers in zijn boeken beweerde en te mooi leek om waar te zijn, door archiefstukken toch bevestigd kon worden.
Geen hagiografie
De biograaf is zich ervan bewust dat zijn innige vriendschap met de hoofdpersoon en diens vrouw – hij regelde zelfs Wolkers’ begrafenis - vragen oproept over zijn objectiviteit. In de proloog schrijft hij: ‘Ik begrijp dat mijn rol argwaan wekt en dat sommigen dachten dat ik een standbeeld wilde oprichten. Maar dat is niet zo: niets is saaier dan een hagiografie. Geef mij maar een rebels bestaan, een leven met rouw- en rafelranden.’
Tekst: Linda van Putten
Het litteken van de dood. De biografie van Jan Wolkers De Bezige Bij, 19 oktober 2017, 1168 blz. €39,99