Cleveringa-oratie in teken van Joodse hoogleraar Meijers
Historicus Marjan Schwegman is de nieuwe Cleveringahoogleraar. In haar oratie op 27 november vraagt ze aandacht voor Eduard Meijers, de Joodse hoogleraar die door de nazi’s werd ontslagen. Schwegman was onder andere directeur van het NIOD Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Uw oratie is getiteld 'Cleveringa en Meijers. Een weerbarstige geschiedenis van getuigen en overleven.' Waar gaat uw oratie over?
‘Ik wil het hebben over de man voor wie rechtendecaan Cleveringa het in zijn protestrede opnam: Eduard Meijers, zijn ontslagen leermeester. Meijers kreeg vooral bekendheid omdat hij na de oorlog de grondlegger was van het nieuwe Nederlands Burgerlijk Wetboek. Maar in de herinneringscultuur rond de universiteit in de Tweede Wereldoorlog en de protestrede van Cleveringa is er voor zijn persoon niet veel aandacht. Waarom is dat? Over hoe Meijers de oorlog doorkwam is weinig bekend. Nadat hij door de nazi’s werd ontslagen aan de universiteit kwam hij in kamp Westerbork terecht en daarna belandde hij in Theresienstadt. Ik zal in mijn rede ingaan op wat er tijdens de oorlog met Meijers gebeurde.'
Hoe komt het dat we weinig weten over die periode in zijn leven?
‘Dat heeft meerdere oorzaken en die ben ik in de aanloop naar mijn oratie nog aan het onderzoeken. Er lijkt een zekere ongemakkelijkheid te bestaan over slachtoffers die de kampen overleefd hebben en dan bedoel ik niet vernietigingskampen zoals Auschwitz. In de oratie zal ik mogelijke verklaringen voor deze ongemakkelijkheid bespreken. Om de een of andere reden besteden we in de herinneringscultuur liever aandacht aan helden zoals Cleveringa; overigens wilde hij zelf waarschijnlijk helemaal niet als held gezien worden.’
Wat vertelde Meijers zelf over zijn ervaringen in de oorlog?
‘Misschien besprak hij die wel met zijn familie, maar publiekelijk heeft hij er niet veel over losgelaten. Zijn dochter Clara heeft er wel wat over verteld in interviews die ik bestudeer. Daarnaast lees ik dagboeken van Meijers' kampgenoten die ook in Westerbork en Theresienstadt zaten, zoals de herinneringen van de Joodse docent Gabriel Italie. Er zijn dus allemaal losse brokjes informatie en die wil ik naast elkaar leggen.’
Wat is volgens u het belang van herdenken door middel van de jaarlijkse Cleveringa-oratie?
‘De Tweede Wereldoorlog lijkt helaas actueler dan ooit door de toenemende spanningen in de wereld. Kijk maar naar de nucleaire dreiging rond Noord-Korea. Die doet je opnieuw beseffen dat een conflict lokaal kan beginnen maar het karakter kan krijgen van een wereldoorlog. Ook de opkomst van de populistische partijen doet denken aan de jaren ’30.Woede en frustraties worden richtinggevend voor de politiek. Als tegenwicht mis ik bij de huidige politici positieve toekomstvisioenen en als je dat zegt word je al snel weggezet als gutmensch. In deze tijd is het dus ontzettend belangrijk om de oorlog te blijven herdenken.’
Marjan Schwegman (1951) is emeritus hoogleraar Politieke cultuur in de 20e eeuw en was van 2007 tot 2016 directeur van het NIOD Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies. Daarvoor was zij directeur van het Koninklijk Nederlands Instituut Rome. Eerder werkte zij als docent geschiedenis aan de Universiteit Leiden.
Rechtendecaan Rudolph Cleveringa hield op 26 november 1940 zijn protestrede in het Academiegebouw tegen het ontslag van zijn Joodse collega Eduard Meijers, hoogleraar Privaatrecht. In opdracht van de Duitse bezetter waren alle ‘niet-Arische personen' uit hun functie ontheven. Cleveringa's toespraak vormde de aanzet tot een staking onder de studenten, waarna de nazi’s de universiteit sloten. De Cleveringaleerstoel is een wisselleerstoel van een jaar en de Cleveringahoogleraar houdt zich afwisselend bezig met de Tweede Wereldoorlog of met vraagstukken op het gebied van recht, vrijheid en verantwoordelijkheid. Eerdere Cleveringahoogleraren waren onder anderen de historici Michael Ignatieff en Hans Blom (oud-directeur NIOD), voedselwetenschapper Louise Fresco, Leids bijzonder hoogleraar Job Cohen en Artsen Zonder Grenzen-voorzitter Joanne Liu.
(LvP)