Waarom een goede rechter literatuur leest
Kun je iemand anders echt leren kennen? Rechtsfilosofe Claudia Bouteligier meent van niet. En dat heeft grote consequenties voor de rechtspraak, vertelt ze op 16 september tijdens de Nacht van Kunst & Kennis.
Wat bezielde de verdachte? Het is een veelgehoorde vraag in de rechtbank. Bewust of onbewust gaan we op zoek naar de beweegredenen van de moordenaar, bankovervaller of verkrachter. Als we het verhaal van de dader weten, kunnen we tenminste een klein beetje begrijpen wat de toedracht was. En wat een gepaste straf is.
Maar wat als het verhaal van de verdachte niet strookt met de feiten? Of als de verdachte geen verhaal heeft? Het zijn deze en andere vragen die rechtsfilosofe Claudia Bouteligier bezighouden. Op 16 september vertelt zij erover tijdens de Nacht van Kunst & Kennis. Aan de hand van rechtszaken in de literatuur (Albert Camus) en de actualiteit (O.J. Simpson) laat Bouteligier zien dat het willen begrijpen van de dader weliswaar een menselijke reactie is, maar uit juridisch oogpunt problemen kan opleveren.
De ander als vreemdeling
‘Neem bijvoorbeeld de rechtszaak tegen Meursault, de hoofdpersoon in Camus’ boek De vreemdeling,’ zegt Bouteligier. ‘Hij staat terecht voor moord. Tijdens het proces blijkt het een nogal in zichzelf gekeerde en vreemde man. Zo toont hij weinig verdriet om het overlijden van zijn moeder. Hij laat zich daardoor niet gemakkelijk doorgronden door de rechters. Niet de daad zelf, maar dit totale gebrek aan een persoonlijk verhaal leidt uiteindelijk tot zijn veroordeling en executie.’
'We doen er goed aan het gedrag van 'de ander' niet koste wat kost te willen begrijpen'
Iets soortgelijks speelde tijdens de rechtszaak tegen O.J. Simpson, maar dan precies andersom. De American football-speler werd in 1994 aangeklaagd voor de dood van zijn ex-vrouw Nicole Brown en haar vriend Ronald Goldman. In tegenstelling tot Meursault weet hij zichzelf wel te verkopen, ondanks een overtuigende hoeveelheid materiaal dat zijn schuld zeer aannemelijk maakte. Met dat verhaal kunnen zijn advocaten de jury overtuigen van politiediscriminatie. Het leidde in 1995 tot zijn vrijspraak, al werd hij drie jaar later alsnog veroordeeld.
De rechter als waarheidsvinder
‘In beide gevallen speelt het verhaal van de dader een grote rol,’ zegt Bouteligier. ‘En in beide gevallen leidt dat tot onrecht. Het probleem is dat we de rechter zien als een waarheidsvinder, iemand die de precieze toedracht van een misdrijf zoekt en vindt. Maar het is natuurlijk volstrekt onmogelijk om die absolute waarheid te kennen, laat staan om een verdachte te doorgronden. We zouden er daarom goed aan doen om de gedragingen van ‘de ander’ niet koste wat kost te willen begrijpen. Want wie de ander in zijn eigen denkraam probeert te proppen, zie enkel een alter ego van zichzelf. Het gaat uit van de valse assumptie dat we de ‘andersheid’ van diegene kunnen opheffen.’
Uiteindelijk leert literatuur ons volgens Bouteligier dus vooral dat de ander onkenbaar voor ons is, en net als in het werk van Camus gedoemd is een vreemdeling te blijven. Wat kan de rechter dan nog wel doen om zo goed mogelijk recht te spreken? Je hoort het tijdens de lezing van Bouteligier in de Nacht van Kunst & Kennis.
Kom naar de Nacht van Kunst & Kennis
Tijdens de Nacht van Kunst & Kennis op 16 september staat Leiden in het teken van muziek, wetenschap, literatuur en andere kunstvormen. De mooiste locaties aan het Rapenburg openen hun deuren voor het publiek. Iedereen kan een ticket kopen, studenten krijgen korting. Bouteligier: ‘Ik ga sowieso langs bij Ilja Leonard Pfeijffer, een meester op het snijvlak van fictie en werkelijkheid. Hij spreekt met Brainpower en wetenschapper Alex Reuneker over de woordenschat van Nederlandse rappers en schrijvers.’