Vuur: een universeel instrument om het landschap vorm te geven
Vroegere volkeren hebben mogelijk de kracht van vuur gebruikt om hun omgeving te veranderen.
Van het land leven
Veel mensen denken dat jager-verzamelaars 'van het land leefden': jagend en gebruik makend van de beschikbare voedselbronnen in hun natuurlijke omgeving. Antropologen hebben er meermaals op gewezen dat dit een grove oversimplicatie is: dat de manier van leven van jager-verzamelaars kan enorm verschillen en alle jager-verzamelaars kunnen hun leefomgeving tot op zekere hoogte veranderen, en waarschijnlijk deden ze dat ook.
Vuur als instrument
In hun nieuwe onderzoek laten Fulco Scherjon, Corrie Bakels, Katharine MacDonald en Wil Roebroeks zien dat het ‘off-site’ gebruik van vuur, dat wil zeggen het gebruik van vuur buiten het leefgebied, een onmisbaar en veelzijdig instrument is voor jager-verzamelaars. Het huidige universele gebruik suggereert dat dit terug zou kunnen gaan tot in een ver verleden en het stelt onze opvattingen over natuurlijke landschappen ter discussie. Het gebruik van off-site fire is echter zeer moeilijk vast te stellen in de bekende archeologische vindplaatsen.
Overzicht
De studie, die deze maand gepubliceerd wordt in Current Anthropology, biedt het eerste brede systematische overzicht van het gebruik van vuur in de landschappen die door de mens gebruikt werden voor de voedselvoorziening. De gegevens zijn afkomstig uit etnografische, archeologische en historische bronnen. Er is een databank opgezet met 231 gevallen van vuurgebruik in het landschap door recente en sub-recente jager-verzamelaars. Ook bevat de databank informatie over doel, omgeving, omstandigheden, locatie, geslacht en groepsgrootte.
Wereldwijd fenomeen
Jager-verzamelaars hebben overal ter wereld brand gesticht in de landschappen waar ze leefden, in alle typen biomen. De enige uitzondering is de noordelijke toendra: als rendiermos eenmaal verbrand is, duurt het decennia voor het daar weer opnieuw groeit. Rendieren kunnen daar dan niet meer leven en rendierhoudende volkeren dus ook niet.
Jong en oud, mannen en vrouwen hebben vuur voor verschillende doeleinden gebruikt: om de vegetatie-opbrengst te vergroten, om wild te lokken, te vinden of op te drijven, om sporen uit te wissen en gebied te vergroten, om te communiceren, afval te verwijderen, oorlog te voeren, maar ook gewoon voor hun plezier.
Verwaarloosd
De vrijwel universele toepassing van vuur om het landschap te vormen en de opvallende afwezigheid in het archeologisch bewijsmateriaal vraagt om nieuwe en andere systematische studie van het archeologisch en geologisch bewijsmateriaal.
Het gebruik van vuur door jager-verzamelaars om de omgeving te veranderen is een onderwerp waar lang te weinig aandacht aan besteed is, en het bestuderen van de ouderdom van dit soort gebruiken zal nieuw licht werpen op iets dat bijdraagt aan het ontstaan van een 'natuurlijke' omgeving. Dergelijk onderzoek zou zicht kunnen bieden op de beginfase van een de krachtigste instrumenten voor de creatie van ons ecologische ‘hoekje’ in het universum, dat ons tot op de dag van vandaag ter beschikking staat.
(8 juni 2015)