'Verdwenen' Turks literatuurgenre herontdekt
De Turkse onderzoeker Engin Kiliç ontdekte een vergeten genre uit de Turkse 20e eeuwse literatuur: de utopische roman. Zijn vondst betekent een grote verrijking van de Turkse culturele en politieke geschiedenis. Promotie op 11 juni.
Een golf van schok en ongeloof
Tijdens de Eerste Balkanoorlog (1912-1913) werd het Osmaanse Rijk teruggedrongen uit Europa. De nederlaag leidde tot een golf van schok en ongeloof onder de Turkse bevolking. Om dit trauma te verwerken begonnen verscheidene Turkse auteurs met het schrijven van utopische literatuur. De boeken waren bedoeld om de Turken het toekomstbeeld van een nieuwe, krachtige staat voor te spiegelen, waaraan Europa ondergeschikt is.
Vondst van een schat
Maar het genre raakte volledig uit het zicht, latere generaties waren zich er niet van bewust dat dit soort boeken nog bestonden. De Turkse onderzoeker Engin Kiliç herontdekte meerdere voorbeelden van utopische literatuur. Een schat, in termen van Turkse culturele en politieke geschiedenis: de vondst laat zien hoe utopische werken hebben bijgedragen aan de zoektocht naar een nieuwe Turkse identiteit, die na het uiteenvallen van het Osmaanse Rijk nodig was om zich in Europa staande te houden.
Dromen zijn bedrog
Hoe kan een heel genre uit de literatuur zoekraken? Kiliç: ‘Door drie factoren. Allereerst door het concept “utopie”. Dat heeft in de Turkse cultuur een negatieve bijklank. Het gaat immers om een droom, en dromen zijn bedrog. Ten tweede kwam er in 1923 een nieuw totalitair regime aan de macht, en dit regime wilde niet dat er geschreven werd over droomwerelden. De ideale situatie bestond immers al, dat was hun heerschappij. Tot slot werd in 1928 een hervorming van het alfabet doorgevoerd, en werd er weinig oud werk hertaald. De verspreiding van boeken verschenen tussen 1912 en 1928, de hoogtijdagen van de utopische literatuur, hield op.’
Als een detective
Toch stuitte Kiliç per toeval op zo’n utopisch werk, en ging ‘een beetje als een detective’ op zoek naar nog meer boeken. ‘Ik heb overal gespeurd, in stoffige boekwinkels, archieven en op internet. Vaak worden utopische boeken niet als zodanig herkend. In een online boekwinkel stond een utopische roman In the land of the free people te koop onder de categorie reisgidsen.’
Wolkenkrabbers langs de Bosporus
De Turkse toekomstdromen houden iets anders in dan wat wij ons misschien voorstellen bij het woord ‘utopisch’. Veel boeken schetsen het toekomstige Turkije als een totalitaire, geïndustrialiseerde, sombere wereld. ‘Het boek A Dream of Progress and Islamic Civilization neemt ons bijvoorbeeld mee naar het Istanbul in de 23e eeuw’, vertelt Kiliç. ‘Alle Aziatische en Afrikaans volken vallen onder de heerschappij van de Ottomanen. Europa is bankroet, veel Europese immigranten trekken naar Istanbul. Langs de Bosporus zijn grote wolkenkrabbers verrezen. Boven de Prinseneilanden (eilandjes in de zee van Marmaris, vol met mooie natuur, waar de huidige inwoners van Istanbul graag naar toe gaan om te ontspannen) hangen donkere wolken afkomstig van de fabrieken die er zijn gebouwd. Bij de poorten van de stad word je gefotografeerd en gescand door een Big Brother-achtige machine. De burgers zijn ook toegewijd Moslim, waarbij vrouwen en mannen apart leven. Het straatbeeld wordt gedomineerd door mannen, maar om twaalf uur luidt er een klok. De mannen verdwijnen dan ineens, en de stad wordt even ‘overgenomen’ door vrouwen. Om twee uur luidt de klok opnieuw en verdwijnen de vrouwen meteen weer.’
Geduldig
Voor zijn proefschrift gebruikte Engin Kiliç zo’n vijftien gevonden boeken, maar hij vond er nog veel meer. Die liggen thuis geduldig op hem te wachten. Kiliç gaat door met zijn onderzoek naar Turkse utopische literatuur, als universitair docent aan de Sabanci Universiteit in Istanbul.
(11 juni 2015 / JJA)