Nieuw deel in Leidse uitgave van de Syrische Bijbel
Onlangs werd het veertiende deel van de Leidse editie van de oude Syrische Bijbelvertaling, de Peshitta, gepresenteerd. Deze geeft inzicht in de ontwikkeling van de Bijbeltekst en de joodse traditie. Bovendien is zij voor veel christenen uit het Midden-Oosten nog steeds gezaghebbend.
Onlangs werd het veertiende deel van de Leidse editie van de oude Syrische Bijbelvertaling, de Peshitta, gepresenteerd. Deze geeft inzicht in de ontwikkeling van de Bijbeltekst en de joodse traditie. Bovendien is zij voor veel christenen uit het Midden-Oosten nog steeds gezaghebbend.
Aanbieding
Het veertiende deel van de Leidse Peshitta omvat de Bijbelgedeelten Ezra en Nehemia en 1-2 Makkabeeën. Het eerste exemplaar werd tijdens een conferentie in München aangeboden aan Prof. Christoph Levin, president van de International Organization for the Study of the Old Testament (IOSOT). In 1959 vertrouwde deze organisatie Leiden het project toe voor de wetenschappelijke uitgave van deze vertaling uit de tweede eeuw na Chr. Na dit deel volgen er nog drie; dan is de Bijbel volledig beschikbaar in de Leidse Peshitta-editie.
Het Syrisch als christelijke taal
Onderzoekers zijn het er over eens dat de Peshitta in de tweede helft van de tweede eeuw is gemaakt in Edessa, het huidige Urfa in het zuidoosten van Turkije. Dit was een belangrijk knooppunt op een van de handelswegen van de Middellandse Zee naar het oosten. Men sprak daar een eigen dialect van het Aramees, een aan Hebreeuws en Arabisch verwante Semitische taal. Dit dialect en het bijbehorende schrift noemen we Syrisch of Syrisch Aramees. Het moet niet verward worden met het Syrisch Arabisch zoals dat in de huidige staat Syrië wordt gesproken. Het Syrisch Aramees werd de taal bij uitstek voor de vele christenen in het gebied van Libanon tot Iran, en via de zijderoute zelfs verder naar het oosten.
Van het Midden-Oosten naar Enschede en Hengelo
Bas ter Haar Romeny, hoogleraar Oude Testament en oosters christendom en directeur van het Peshitta-Instituut, legt uit wat nu het belang is van deze oude Bijbelvertaling. “In de eerste plaats is de Peshitta tot op de dag van vandaag nog steeds
de Bijbel voor vele Christenen in het Midden-Oosten en in India. Ook hebben veel van deze Syrische christenen zich inmiddels als vluchteling of arbeidsmigrant gevestigd in West-Europa of de VS. Zo wonen er in Duitsland en Zweden bijelkaar meer dan 200.000 van deze Syrische christenen. Bij ons zijn het er zo’n 20.000, vooral in de vroegere textielsteden Enschede en Hengelo. Tot voor kort gingen alle drukken van hun Bijbel terug op een heel slecht zeventiende-eeuws handschrift, misschien wel het slechtste dat je je voor kunt stellen. De Leidse editie biedt hun voor het eerst een betrouwbare tekst, die teruggaat op de oudste handschriften.”
Belangrijke getuige naast de Qumran-rollen
Er is nog een reden waarom de Peshitta erg belangrijk is. “De Dode-Zeerollen hebben ons geleerd dat de Bijbeltekst voor het jaar 0 nog in beweging was”, stelt Romeny. “De Peshitta laat zien dat in de tweede eeuw na Christus de standaardtekst zoals we die uit latere eeuwen kennen al bekend was.” Heel bijzonder is het feit dat de Peshitta laat zien dat ook de uitspraak van de klinkers, die in het Hebreeuwse schrift maar ten dele worden weergegeven, al grotendeels vastlag. De lezingen die de tweede-eeuwse Peshitta vertaalde, komen in de meeste gevallen overeen met die welke we in de Hebreeuwse standaardhandschriften uit de tiende en elfde eeuw vinden.
Inzicht in joodse traditie
De Peshitta is vertaald door joden: alleen zij beschikten over voldoende kennis van het Hebreeuws om een precieze en betrouwbare vertaling als deze te produceren. Het feit dat de latere joodse traditie de vertaling niet citeert en het gebruik van het Syrische schrift wijzen er echter op dat de vertalers waarschijnlijk wel al overgegaan waren op het christendom. “Je moet ook bedenken dat de scheidslijnen tussen jodendom en christendom in die tijd nog niet zo duidelijk waren als nu. Beide godsdiensten hebben zich in feite pas definitief gevormd na de tweede eeuw, door het werk van de rabbijnen enerzijds en de kerkvaders anderzijds,” licht Romeny toe. “De Peshitta laat dus vooral ook zien hoe een joodse groep die in veel opzichten los stond van het rabbijnse jodendom de Bijbel las in de Syrische diaspora van de tweede eeuw.”
Project van lange duur
Het Peshitta-Project is al in 1959 begonnen. “De eerste tien, vijftien jaar”, verklaart Romeny, “had men nodig om manuscripten te verzamelen op microfilm. Een aanzienlijk deel van de manuscripten ligt in bibliotheken in Europa, maar zeker in de jaren zestig was het niet altijd eenvoudig materiaal toegestuurd te krijgen, en al helemaal niet van achter het ijzeren gordijn. De grootste opgave was echter om handschriften te vinden en te fotograferen in het Midden-Oosten. Men heeft in die tijd met veel inspanningen, diplomatie en geduld uniek materiaal kunnen verzamelen. Sommige van de handschriften die toen werden gefotografeerd, zijn inmiddels verloren gegaan. De collectie van het Peshitta-Instituut is dan ook vermaard. Onderzoekers uit de hele wereld komen hierheen, en zijn dan verbaasd om te zien dat het Instituut eigenlijk niet meer is dan een grote kast met microfilms.”
Van loodzetsel naar computerzetwerk
Wat met name de laatste jaren problemen opleverde, was het zetwerk. “De eerste delen zijn door Brill nog in lood gezet,” vertelt Romeny. “Dat zag er prachtig uit, maar was wel duur en tijdrovend. Daarna hebben we verschillende vormen van computerzetsel gehad. De laatste hindernis was de overgang naar Unicode-fonts voor het Syrisch.” Unicode is een standaardisering die het gebruik van andere schriftsystemen makkelijker moet maken. In de praktijk bleek dat de lay-outprogramma’s die nodig waren voor de verschillende notenapparaten onder de tekst Unicode-Syrisch toch niet goed konden verwerken. Gelukkig vond uitgeverij Brill na enkele jaren zoeken en proberen een klein gespecialiseerd bedrijf in Utrecht, waar ze echt kunnen toveren met teksten. “Dit bedrijf, TAT Zetwerk, heeft prachtig werk afgeleverd, minstens zo goed als het oude loodzetsel. We zijn erg blij dat ze ook de volgende delen gaan doen. Het vijftiende deel verwachten we nu binnen drie jaar uit te kunnen brengen. Zo blijven we mooi op ons gemiddelde van één deel per drie jaar.”
Open acces en Engelse vertaling
Het Leidse Peshitta-Instituut, onderdeel van het Instituut voor Godsdienstwetenschappen, vindt het belangrijk dat het materiaal ook algemeen toegankelijk wordt. De basistekst van de editie is reeds vrij beschikbaar via de database van het Comprehensive Aramaic Lexicon. Ook kan deze nu of binnenkort gebruikt worden in de belangrijkste Bijbelsoftware, UBS Paratext, Logos en BibleWorks. Aan een versie met variante lezingen wordt nog gewerkt. Verder is ook een Engelse vertaling in voorbereiding, de Bible of Edessa.