Spinozapremie voor Leids astronoom Xander Tielens
Astronoom Xander Tielens krijgt een Spinozapremie, de hoogste wetenschappelijke prijs van Nederland. Tielens is hoogleraar in de fysica en chemie van de ruimte tussen de sterren. In deze ruimte bestudeert hij grote en complexe, vaak organische, moleculen. De Spinozapremie bedraagt 2,5 miljoen euro.
PAK’s in de ruimte
Tielens is bekend van zijn baanbrekende onderzoek naar polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) in de ruimte. PAK’s vormen een groep van honderden grote organische moleculen. Op aarde hebben ze een slechte naam als kankerverwekkende bijproducten van bijvoorbeeld gebakken vlees of fossiele brandstoffen. Maar PAK’s bevinden zich ook op heel veel plaatsen in het verre en nabije heelal en zijn zeer interessant voor onderzoekers van planeten, sterren en melkwegen.
Vorming sterren en planeten
Tielens was een van de eersten die het belang van grote moleculen als PAK’s en interstellair stof in de ruimte inzag, en schreef er een invloedrijk handboek over. Hij is de meest geciteerde actieve astronoom van Nederland. In 2009 haalde hij een grote Europese subsidie binnen om PAK’s te identificeren, hun natuurkundige en chemische ontwikkeling te achterhalen, en hun rol te onderzoeken bij bijvoorbeeld de vorming van planeten en sterren of als vroege voorlopers van leven. Zijn werkterrein is zowel de ruimte als het lab.
Uiteenvallende moleculen door sterrenstraling
Daarnaast leverde Tielens belangrijke bijdragen aan het onderzoek naar het ijs en stof dat zich bevindt tussen de sterren, en naar de werking van gas in zogenoemde fotodissociatieregio’s. Bij fotodissociatie valt een molecuul uit elkaar als het een foton (lichtdeeltje) opneemt. Dit laatste gebeurt door straling van nabijgelegen sterren. Tielens ontdekte dat een groot deel van het gas tussen de sterren zich bevindt in juist die gebieden waar moleculen onder invloed van sterrenstraling uiteen vallen.
Opsporen van water
Xander Tielens is nauw betrokken bij de ontwikkeling en het gebruik van grote apparaten en satellieten, waaronder de SOFIA-telescoop voor infrarood astronomie en de Europese Herschelsatelliet waarmee de vorming van melkwegen en sterren wordt onderzocht. Aan boord van de Herschel bevindt zich het HIFI-instrument, gebouwd door het Nederlandse SRON. De belangrijkste taak van dit instrument is het opsporen van water en andere moleculen in de ruimte. Tielens is project scientist van HIFI.
Over Xander Tielens
Tielens is hoogleraar Fysica en chemie in de interstellaire ruimte aan de Universiteit Leiden. Hij studeerde astronomie en promoveerde in 1982 aan de Universiteit Leiden. Daarna was hij enkele jaren werkzaam als US National Research Council Associate bij het Ames Research Center van NASA. Vanaf 1985 was hij onderzoeker aan de University of California in Berkeley. In 1989 ging Tielens aan de slag als senior onderzoeker bij het Ames Research Center. Acht jaar later keerde hij terug naar Nederland om hoogleraar Astrofysica te worden in Groningen en senior onderzoeker bij NWO-instituut SRON. In 2004 werd hij fulltime hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 2005 werd Tielens opnieuw senior onderzoeker bij Ames. Daarbij bleef hij in Groningen aangesteld als bijzonder hoogleraar. Sinds 2009 is Xander Tielens werkzaam aan de Universiteit Leiden. Tielens ontving in 2009 de prestigieuze Advanced Grant van de European Research Council (ERC).
Universiteit Leiden koploper Spinozapremies
Tielens is de derde Leidse sterrenkundige die de Spinozapremie krijgt. Ewine van Dishoeck (chemie tussen de sterren) en Marijn Franx (kijken in het vroegste heelal) gingen hem voor. Zestien van de 66 Spinozapremies die sinds 1995 zijn toegekend gingen naar Leidse onderzoekers. Hiermee is Leiden koploper Spinozapremies.
Over de NWO-Spinozapremies
Per jaar kent NWO (de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) maximaal vier Spinozapremies toe. De NWO-Spinozapremie bestaat sinds 1995. Wetenschappers ontvangen hem voor hun voortreffelijke, baanbrekende en inspirerende onderzoek. De laureaten zijn internationaal gerenommeerd en weten jonge onderzoekers te inspireren. De toekenningen komen op voordracht tot stand. Personen die mogen voordragen zijn de rectores magnifici van de universiteiten en de voorzitters van de afdelingen Letterkunde en Natuurkunde van de KNAW, de adviesraden van de KNAW, de Netherlands Academy of Technology and Innovation, het Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren en de NWO-gebiedsbesturen. De officiële uitreiking van de premie en het Spinozabeeldje vindt in 2012 plaats op 7 september.
Links
(4 juni 2012 - HP)