Logo Universiteit Leiden.

nl en

Online hulpmiddelen

Hier vind je een overzicht van online beschikbaar onderzoeksmateriaal.

Dit overzicht bevat:

1. Een overzicht van online-bronnen voor de laatmiddeleeuwse Nederlanden. Het vormt daarmee een eerste toegang tot a) vele handschriften en archiefstukken, voornamelijk in de archieven en bibliotheken van Nederland en België, en b) een aantal belangrijke online zoekhulpmiddelen en naslagwerken.

2. Een aantal hulpmiddelen voor het lezen en interpreteren van middeleeuwse bronnen.

Bij het gebruik van dit overzicht passen de volgende opmerkingen:

1. Over het algemeen bevat dit document kosteloos te raadplegen materiaal. In enkele gevallen gaat het om (heel relevante) e-boeken die voor een beperkt bedrag te koop zijn.

2. Voor sommige sites is het noodzakelijk te beschikken over een toegangspas van de Koninklijke Bibliotheek en/of één van de universitaire bibliotheken. Het lidmaatschap van de KB kost 15 euro (7,50 voor studenten).

3. Dit overzicht heeft niet de pretentie volledig te zijn. De meeste archieven en bibliotheken zijn koortsachtig bezig met de digitalisering van hun collectie. Ook dit overzicht is dus work in progress.

Dit overzicht is opgesteld door Robert Stein (UL), met medewerking van de leden van de sectie Middeleeuwse Geschiedenis (Leiden) en vele vriendelijke collega's. Vooral de bijdragen van Mario Damen (UvA), Jelle Haemers (KUL), David Napolitano (UL), Dirk Schoenaers (UL) en Rombert Stapel (IISG) bleken heel nuttig.

Suggesties tot aanvulling en/of verbetering van dit overzicht zijn altijd welkom en kunnen worden overgemaakt op het volgende emailadres: r.stein@hum.leidenuniv.nl.

  1. Algemene toegangen voor middeleeuws brongericht onderzoek
  2. Edities van middeleeuwse bronnen
  3. Online beschikbare 'originelen'
    1. Handschriften en incunabelen
    2. Archivalia
    3. Oorkonden
    4. Beelden en erfgoed
  4. Deelgebieden
    1. Economische en demografische gegevens
    2. Geschiedenis van staatsinstellingen
    3. Literatuurgeschiedenis
    4. Historiografie
    5. Heiligenlevens
    6. Memorieboeken
    7. Kerkelijke geschiedenis
    8. Scholing en universiteiten
    9. Bijbels
    10. Rechtshistorische bronnen (internationaal)
    11. Vrouwen en gender
    12. Opstand in de Nederlanden
    13. Waterschappen
    14. Handel en bedrijfsleven
    15. Musea en middeleeuws erfgoed
  5. Secundaire literatuur
    1. Heuristiek
    2. Online toegankelijke artikelen, blogs en boekrecensies
    3. Biografieën
  6. Voor de lol

1. Algemene toegangen voor middeleeuws brongericht onderzoek

Het Lexikon des Mittelalters (ook wel International Encyclopaedia for the Middle Ages), is een eerste algemene toegangen tot heel veel middeleeuws onderzoek. Deze is online toegankelijk via de wetenschappelijke bibliotheken en via de Koninklijke Bibliotheek.

Eerste toegangen tot bibliotheken en archieven:

Algemene toegang tot allerlei middeleeuwse bronnen, vooral een goede toegang tot uitgegeven bronnen: Online Medieval Sources Bibliography

Op de portal van de Medieval Academy of America zijn heel veel databases verzameld, voor wie ook materiële bronnen en niet-Nederlandse databases zoekt.

Interessante site, met allerlei informatie voor docenten en studenten: Middle Ages for Educators

Een prachtige toegang tot de bronnen voor de landsheerlijke archieven van Gelre, Holland, Zeeland en het Sticht.

Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatimonium (IRPA KIK) onderzoekt, documenteerd, restaureerd en conserveerd bekende en minder bekende kunstwerken. De verschillende projecten die zij hebben uitgevoerd en de resultaten en ontdekkingen zijn hier te vinden.

2. Edities van middeleeuwse bronnen

Het Huygens/ING-portal biedt toegang tot veel edities van historische bronnen, onder andere:

Een uitgaven van bronnen betreffende Hollandse en Zeeuwse stadrechten: Repertorium van de stadsrechten in Nederland.

Een proefschrift over de verlening van stadsrechtprivileges in Holland en Zeeland: 'Hebbende previlegie van stede' De verlening van stadsrechtprivileges in Holland en Zeeland (13de - 15de eeuw).

Een deel van de prachtige collectie van de Belgische Konklijke Commissie voor Geschiedenis staat online en bevat onder andere:

  • Een rijmkroniek van Brabant, Brabantsche Yeesten, in meerdere delen beschikbaar (Les Gestes des ducs de Brabant, par Jean De Klerk, d’Anvers)
  • Een verzameling van Kronieken van Vlaanderen, in meerdere delen beschikbaar (Recueil des Chroniques de Flandre. Corpus Chronicorum Flandriae)
  • Een kroniek van Brabant en Vlaanderen (Chroniques de Brabant et de Flandres)
  • Een volkstellingen van Brabant tussen de 14de en 16de eeuw (Les dénombrements de foyers en Brabant)
  • De stadsrekeningen van Ieper, 1267-1329 (Comptes de la ville d'Ypres de 1267 à 1329)

De Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren is een digitale collectie van teksten uit de Nederlandse letterkunde, taalkunde en cultuurgeschiedenis. Naast uitgegeven primaire bronnen is hier ook secundaire literatuur te vinden.

Veel Franstalige publicaties en bronnen, ook uit Wallonië, zijn toegankelijk via de Persée-portal.

Via Regesta imperii krijg je toegang tot regesten van oorkonden van de Rooms-Koningen en keizers, en ook veel secundaire literatuur.

De website Textual Scholarship wordt helaas niet meer bijgehouden, maar biedt nog steeds een goede links naar edities van diverse bronnen.

Veel oude edities (voor ca. 1900) zijn beschikbaar via Google Books of Internet Archive. De heel belangrijke Cartulaire des Comtes de Hainaut van Léopold Devillers is beschikbaar via Internet Archive.

Interessant zijn verder Hathi Trust (een digitale bibliotheek met uiteenlopende onderwerpen geschreven in meer dan 400 talen), Monumenta Germaniae Historica (een onderzoeksinstelling gericht op middeleeuws Europa en Duitsland), Clio Online (een online portaal dat toegang biedt tot verschillende historische onderwerpen en tools), Gallica Manuscrits (een collectie van middeleeuwse manuscripten) en British History Online (een collectie van primaire bronnen en secundaire literatuur over de Britse en Ierse geschiedenis).

Een verrassende vondst is Index Librorum Civitatum. Deze site (hoewel sterk op Duitsland gericht) geeft een goed overzicht van boeken uit stedelijke secretarieën.

Een heel grondig en up-to-date- overzicht van verhalende bronnen van het Duitse Rijk – waartoe ook het grootste deel van de Nederlanden behoorde – is te vinden bij de Bayerische Akademie der Wissenschaften: Geschichtsquellen: Start

Utrechts Kronieken geeft via haar website toegang tot acht kronieken die betrekking hebben op de geschiedenis van de stad Utrecht of het Sticht. Hierin wordt onderandere het onstaan en de ontwikkeling van kloosters; de geschiedenis van de Utrechtse bisschoppen en oorlogen tussen Utrecht en de Hollandse graven besproken. 

Verder levert een Google search voor bronnen ook vaak veel op.

3. Online beschikbare 'originelen'

3.1. Handschriften en incunabelen

Lijst van gedigitaliseerde Nederlandse handschriften en drukken tot c. 1550 in bibliotheken wereldwijd.

Overzicht van gedigitaliseerde collecties wereldwijd (los van de taal): Digitized Medieval Manuscripts app (DMMapp) en Biblissima.

De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta & Impressa (BNM-I) biedt een prachtige toegang voor het zoeken van handschriften van Middelnederlandse teksten op (genormaliseerde) titels en incipits.

De Khan Academy geeft inzicht in de verspreiding van kennis in middeleeuws Europa, met allerlei interessante bronkundige gegevens.

Belgica biedt toegang tot de bibliotheek van de Bourgondische hertogen en diverse andere handschriften. Op Arlima kun je veel Franstalige handschriften vinden, terwijl Handschriftencensus je wegwijs maakt in de Duitstalige handschriften. Britse en Franse handschriften tot 1200 zijn te vinden op de site Manuscrits Médiévaux. De Digitale Bibliothek Deutscher Klassiker is een database met gedigitaliseerde Duitse klassieke werken en bevat historische, filosofische, theologische, politiek en kunsthistorische teksten (KB-lidmaatschap vereist).

De fraaie collectie van de Gentse universiteitsbibliotheek is ook deels beschikbaar.

Hoewel de nadruk vooral op de vroegmoderne en moderne tijd ligt, is op deze website ook informatie te vinden over de middeleeuwse geschiedenis van het gedrukte boek.

Voor een database van beschrijvingen van middeleeuwse manuscripten tot 1550 geschreven in het latijn is Medieval Manuscripts in Dutch Collections behulpzaam.

De Incunabula Short Title Catalogue een uitstekende inventaris van vroege drukken. Deze catalogus geeft echte geen directe toegang tot afbeeldingen van de incunabelen.

The Dutch Pamphlets Online database geeft een volledige weergaven van Nederlandse pamfletten met bibliografische beschrijven van 1486 tot 1853 (KB-lidmaatschap vereist)

Hanno Wijsman (IRHT, Parijs) stelde een overzicht op van de verluchte handschriften uit de Nederlanden, vervaardigd tussen 1400 en 1550. (Typ 'http' in je zoekbalk en kopieër en plak het volgende: ://telma.irht.cnrs.fr/outils/luxury-bound/ )

Verder biedt Telma een charterdatabase van verschillende soorten bronnen, die zowel op basis van naam, gebied, jaar en thema zijn te vinden. (typ 'http' in je zoekbalk en kopieër en plak het volgende: ://telma-chartes.irht.cnrs.fr/ )

3.2. Archivalia

Heel veel archiefinventarissen zijn online te raadplegen via de websites van de archieven. Slechts een beperkt deel van de archivalia staat online. Ondertussen is het vaak wel mogelijk via scanning on demand betrekkelijk snel de beschikking te krijgen over scans van archiefstukken.

Een Europese toegang tot archiefmateriaal is te vinden via het volgende portaal, terwijl Nederlandse archiefcollecties meestal toegankelijk zijn via de volgende site.

Een (klein) deel van de collecties van het Nationaal Archief is gedigitaliseerd. Het gaat onder andere om delen van de belangrijke fondsen van:

  • Graven van Holland
  • de hofkapel
  • de graven van Blois
  • ook veel kloosterarchieven zijn deels beschikbaar. Bijvoorbeeld:
    • Abdij van Rijnsburg
    • Klooster Emmaus (Gouda)
    • Statenkloosters (Delft)
    • Abdij Leeuwenhorst.

Veel meer materiaal van kloosterarchieven is terug te vinden door 'klooster' als trefwoord in de zoekfunctie te typen.

De archivalia van de Rijksarchieven in België zijn eveneens slechts in beperkte mate digitaal toegankelijk. Een overzicht van een groot aantal beschikbare inventarissen vind je via deze zoekrobot. Origineel bronnenmateriaal is echter nauwelijks online raadpleegbaar. Een zoekactie in alle levert weliswaar een indrukwekkende lijst archieffondsen op, maar vaak gaat het hier slechts om een fractie van het in origineel beschikbare materiaal. Uit het gigantische Archief van de Rekenkamers zijn bijvoorbeeld slechts enkele stukken gedigitaliseerd. Interessant is daar wel de toegang tot de baljuwrekeningen van Vlaanderen. De volgende belangrijke fondsen zijn deels beschikbaar:

  • Registers van de Grote Raad van Mechelen
  • Matrikels van de Universiteit Leuven (1426-1797)
  • Raad van Brabant
  • Raad van Vlaanderen
  • Raad van Namen
  • Abdijen van Kortenberg, Affligem, Averbode, Orval
  • Oorkonden van de graven van Namen
  • Parochieregisters van verschillende steden en gemeenten
  • Cartularia van de stad Chièvres (1424-1600)
  • Abdij Stavelot-Malmedy (oorkonden)
  • Oorkonden Sint-Lambertuskathedraal Luik
  • Raad van Beroerten
  • Penningkohieren Audiëntie

Slechts een heel beperkt deel van de archivalia van het Rijksarchief in Luxemburg is gedigitaliseerd. Het betreft dan de charterverzamelingen van enkele abdijen (Echternach, Marienthal) in het fonds Weimar.

In Frankrijk bevinden zich enkele archieven die van zeer groot belang zijn voor de geschiedenis van de Nederlanden. Bijvoorbeeld: de Archives nationales in Parijs, met de registers van het Parlement de Paris. Interessanter zijn vermoedelijk de departementale archieven:

Veel provinciale en lokale archieven in Nederland hebben een deel van hun collectie gedigitaliseerd, maar vaak is dit alleen te vinden via de inventarissen van de fondsen. Toegang is het makkelijkst te verkrijgen via de algemene portaalsite: Archieven.nl en dan te zoeken naar de archiefbewaarplaatsen en vervolgens de archieffondsen. Er is daar heel veel te vinden. Enkele voorbeelden:

Voor België bestaat er geen algemene toegang tot de lokale archieven. Een zoektocht op de websites van individuele archieven levert echter veel op. Bijvoorbeeld:

  • Veel middeleeuwse en vroegmoderne archivalia zijn gedigitaliseerd in het Brussels stadsarchief.
  • Dankzij het project Itinera Nova staan een groot deel van de Leuvense stadsrekeningen en alle Leuvense schepenregisters (rechtspraak) online; de schepenregisters zijn deels afgeschreven.
  • In het Antwerpse Felixarchief is de fraaie oorkondencollectie online beschikbaar.
  • In de Archiefbank van Brugge is een belangrijk deel van de registers online gezet (criminele registers, rekeningen van confiscaties, wezenregisters (vanaf ca. 1400), civiele sententies (vanaf 1477), criminele sententies (vanaf 1553), poortersboeken (vanaf 1418), resolutieboeken (vanaf 1535)).
  • Mechelen heeft ook een Archiefbank.

Voor privé-archieven in Vlaanderen bestaat er een meer algemene website, met onder andere inventarissen van parochiearchieven.

Ook een deel van het Stadsarchief van Luxemburg is digitaal beschikbaar.

De overgeleverde registers en oorkonden van het stadsbestuur van de Vlaams-Franse stad Rijsel staan online. Deze gaan terug tot de elfde eeuw! Zie: Archives de Lille.

Ook voor Middelburg is wonderbaarlijk genoeg veel bewaard gebleven. Een samenvattende publicatie met bronnen over bestuur, recht, rechtspraak, kerkelijke zaken, armenzorg en de algemene geschiedenis van de stad van 1217 tot 1574 is hier te vinden.

3.3. Oorkonden 

Hier kan je terecht voor een overzicht van oorkonden in Nederland, terwijl hier dergelijk overzicht voor België te vinden is. Franse oorkonden (van voor 1121) zijn dan weer hier beschikbaar.

Het Oorkondenboek van Noord-Brabant is toegankelijk via deze site, terwijl je hier terecht kan voor Bourgondië.

3.4. Beelden en erfgoed

De sites Europeana en Multilingual Inventory of Cultural Heritage in Europe (MICHAEL) vormen mooie algemene toegangen tot cultureel erfgoed overal in Europa.

Voor Nederland kan je terecht bij Het Geheugen en bij de Collectie Nederland.

Een uitstekende toegang tot Belgische beelden en erfgoed vormt het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, terwijl voor Vlaanderen de Arthub Flanders kan worden bezocht. De Universiteit Luik heeft ook een interessante toegang in het leven geroepen onder de benaming DONum.

Toegespitst op materiaal in handschriften kun je voor de Nederlandse bibliotheken zoeken bij Medieval Illuminated Manuscripts, voor de Franse bij Mandragore, en voor die in het Verenigd Koninkrijk in de Catalogue of Illuminated Manscripts, en in de Verenigde Staten bij Digital Scriptorium.

Leden van de KB hebben toegang tot de Index of Medieval Art.

Daarnaast zijn er nog specifieke sites voor de Vlaamse primitieven, de Maasregio en heraldische boeken. De site Heraldica Nova bevat blogposts over wapenboeken. Een deel van deze prachtige bronnen is online toegankelijk hier. Een beschrijving van een aantal belangrijke manuscripten vind je op Medieval Armorials.

Veel musea hebben een deel van hun collectie gedigitaliseerd. Bijvoorbeeld:

Geïnteresseerd in potten, pannen, gespen en hoefijzers? Er bestaat ook een digitale toegang tot de bodemvondsten in Nederland (PAN), over alle perioden, maar ook de middeleeuwen.

4. Deelgebieden

4.1. Economische en demografische gegevens

Het IISG (Amsterdam) stelt veel gegevens online beschikbaar met betrekking tot de economische en demografische geschiedenis. Voor een overzicht met betrekking tot de Nederlanden, zie hier. Het heeft echter zin om eens te bladeren in het overzicht.

Voor de ontwikkeling van lonen en prijzen, zie hier.

De Sonttolregisters kunnen hier worden geraadpleegd.

De site van de Hansischer Geschichtsverein geeft veel interessante informatie (bronnen en literatuur) ook over de Nederlanden. Op deze site staan ook edities van de Hansrecesse en het Hansische Urkundenbuch.

De Pruisische bronnen zijn ook vaak voor de Nederlanden interessant.

4.2. Geschiedenis van de staatsinstellingen

Het onmisbare boek van Robert Fruin, Geschiedenis der Staatsinstellingen in Nederland tot den val der Republiek (1901), is via DBNL beschikbaar.

De Belgische repertoria van de overheidsinstellingen, opgesteld vanaf de jaren 1990 (Brabant, Vlaanderen, Hainaut, Liège) zijn voor 10 euro per stuk te koop via de site van het Rijksarchief. Deze gidsen zijn onmisbaar voor onderzoek naar de instellingen van de landsheer en van de steden en het platteland in deze gewesten. Ook het repertorium van de centrale overheidsinstellingen van de Nederlanden (vanaf 1477) bevat heel veel cruciale gegevens.

In dit werk zijn verschillende teksten over het bestuur van Holland samengebonden en bevat voorwaarden, testamenten, zoenbrieven en financiële overeenkomsten uit 1299 tot 1567. Het vormt daarmee een beeld van de geschiedenis van het graafschap Holland in hoofdlijnen.

4.3. Literatuurgeschiedenis 

De belangrijkste literatuurgeschiedenissen van de (Middelnederlandse) literatuur zijn beschikbaar via DBNL (Van Oostrom, Pleij, Te Winkel, Van Mierlo).

Incipits van middeleeuwse teksten vind je hier (inloggen met KB- of UB-account). In principio bevat een overzicht van incipts van pakweg een miljoen Latijnse teksten, ook uit de late middeleeuwen.

De Library of Latin Texts bevat een groot aantal edities van belangrijke Latijnse teksten uit de Oudheid en Middeleeuwen (inloggen met KB- of UB-account).

De Verfasser-Datenbank bevat ook veel middeleeuwse auteurs uit de Lage Landen. Hij is vanuit een aantal wetenschappelijke bibliotheken en de KB te bevragen.

Voor de (literaire) identificatie van middeleeuwse voornamen is dit repertorium interessant.

4.4. Historiografie

Narrative Sources bevat een min of meer volledig overzicht van alle verhalende middeleeuwse bronnen uit de noordelijke en zuidelijke Nederlanden. Het is geheel up-to-date en bevat aanduidingen van handschriften en secundaire literatuur.

Hier vind je een site met een grotere geografische spreiding, maar met minder historiografisch materiaal.

De Encyclopedia of the Medieval Chronicle is online te raadplegen vanuit een aantal wetenschappelijke bibliotheken.

Voor de periode na 1500 is het repertorium van Haitsma Mulier en Van der Lem nog altijd interessant.

4.5. Heiligenlevens

Heiligenlevens vind je hier.

4.6. Memorieboeken

Deze link geeft toegang tot allerlei teksten en objecten die een rol speelden bij het gedenken van de doden in Nederland.

4.7. Kerkelijke geschiedenis

Deze site bevat 'the collection of all catholic available texts, declared of public knowledge, written in the main Christianity's languages'. De site biedt een enorm overzicht van allerlei bronnen met betrekking tot de Bijbelse, filosofische en theologische (katholieke) kerkelijke bronnen (tekst van de Vulgaat, acta sanctorum, etc.). De site vormt tevens een toegang tot veel andere beschikbare reeksen.

Bert Roest en Maarten van der Heijden (Nijmegen) hebben een fraaie collectie van websites en links aangelegd, die zijn gecentreerd rond de Franciscaanse orde. Hun site is niet specifiek op de Nederlanden gericht. Zie hier voor bredere links naar de middeleeuwen, werkinstrumenten, bibliografieën, etc.

De Index religiosus, onder andere erfgenaam van de Revue d'histoire ecclésiastique, is een breed opgezette bibliografie voor de religieuze geschiedenis. Deze is (onder andere) toegankelijk via de KB-website.

Een mooie site over de sociaal-economische en institutionele kerkgeschiedenis van de middeleeuwen is Contactgroep Signum.

Hier kan men een lijst met kloosters, uithoven, kapittels, etc. (tot 1800) terugvinden.

De Monasticon Trajectense is specifiek gericht op de kloosters van de Derde Orde.

Het Huygens instituut heeft op deze website een overzicht van de kerkelijke vergaderingen (classes) van de late zestiende en zeventiende eeuw. Deze geven een inzicht in de organisatie van de kerk, de opleiding van predikanten, de verhouding tussen de wereldlijke en kerkelijke machten, de reformatie en theologische geschillen.

Voor een prachtige kloosterkaart kan men hier terecht.

4.8. Scholing en universiteiten

Een Europees overzicht van afgestudeerden is hier te vinden. Tevens een mooie illustratie van wat er mogelijk is met data.

De matrikels van de Katholieke Universiteit Leuven - Unesco Werelderfgoed! - zijn doorzoekbaar in het Brusselse Rijksarchief.

4.9. Bijbels

Voor informatie over de herkomst, binding, illustraties, afdruktypes, vertalers en drukkers van bijbels (met name in Nederland en België, bekijk dan deze website.

4.10. Rechtshistorische bronnen (internationaal)

Deze site over rechtsgeschiedenis bevat veel verdere verwijzingen. Specifiek voor de middeleeuwen kan je hier terecht. Zie ook de (verouderde) website van Jos Monballyu over de rechtsgeschiedenis van de Nederlanden.

Veel uitgegeven bronnen zijn te vinden via deze site. Deze site geeft ook nuttige informatie over de belangrijkste inleidende studies voor het vakgebied.

Een onderzoekgids voor het Parlement van Mechelen (vanaf 1445) is voor 10 euro als eboek beschikbaar bij het Algemeen Rijksarchief.

4.11. Vrouwen en gender

Een index van artikelen, tijdschriften, reviews en essays over vrouwen, seksualiteit en gender vind je hier.

Daarnaast is er het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, een online collectie van opmerkelijke vrouwen uit de geschiedenis van Nederland en overzeese gebieden.

Deze website, WomenWriters, is een database met informatie over vrouwelijke auteurs vanaf de Middeleeuwen tot de negentiende eeuw.

4.12. Opstand in de Nederlanden

Deze website is niet helemaal ons ding, maar toch best aardig. De site bevat veel verwijzingen

4.13. Waterschappen

Hoewel het buiten de Middeleeuwen valt, kan men voor een goed overzicht van de stand van de waterstaatkundige kennis en de praktijken van het waterbeheer rond de zestiende eeuw de bron Tractaet van dijckagie bekijken. Het bevat naast een algemene inleiding over waterschappen ook een glossarium van waterstaatkundige begrippen.

4.14. Handel en bedrijfsleven

In deze editie vind je groot aantal bronnen die betrekking hebben op de handel tussen Nederland en Engeland, Schotland en Ierland vanaf de twaalfde eeuw tot 1585. Het bevat oorkonden, processtukken en rekeningen afkomstig uit stedelijke archieven.

Voor bronnen over de geschiedenis van de handel met Frankrijk van 753 tot 1585 is deze uitgave relevant. Het materiaal is erg divers en bevat onder andere oorkonden, rekeningen, stedelijke keuren, rechtelijke vonnissen en notariële akten.

Hier vind je een bronnenuitgave over de tol van Iersekeroord, de oudste Hollands tol, van 1321 tot 1572.

Deze bronnenuitgave over het bedrijfsleven en gildewezen van Amsterdam maakt gebruik van keurboeken, notariële protocollen en resoluties uit archieven van burgemeesters, gilden en thesauriers. Met deze bronnen is het mogelijk informatie over het Amsterdamse bedrijfsleven te vergaren, hoewel alleen het eerste deel nog het staartje van de Middeleeuwen meepakt.

Deze uitgave over de Leids textielnijverheid van het begin van de veertiende tot het einde van de achttiende eeuw bevat vooral document uit het Gemeentearchief Leiden. Hier vind je informatie over overheidsreglementering, organisatie, productietechnieken, concurrentie, bescherming van de Leidse textielindustrie en arbeidsvoorwaarden.

4.15. Musea en middeleeuws erfgoed

Het Rijksmuseum van Oudheden heeft vooral veel objecten uit de klassieke oudheid, het Oude Nabije Oosten, Egypte en Nubië, maar ook voorwerpen uit de middeleeuwse Lage Landen zijn hier te bezichtigen. Toegang voor geschiedenisstudenten aan de Universiteit Leiden is gratis; vergeet je studentenpas niet mee te nemen.

Het Museum Catharijneconvent in Utrecht is gespecialiseerd in middeleeuwse religieuze kunst en cultuur en heeft een uitgebreide collectie christelijke kunstvoorwerpen en artefacten, variërend van middeleeuwse manuscripten, schilderijen en sculpturen tot liturgische objecten. Je kunt hier specifieke voorwerpen in hun collectie zoeken.

Ook het Rijksmuseum in Amsterdam heeft veel Middeleeuwse voorwerpen in haar collectie. Deze link geeft toegang tot hun online database en geeft de mogelijkheid specifieke voorwerpen te zoeken.

Het Huis van het Boek in Den Haag is het oudste boekenmuseum ter wereld. Het project eCodicesNL werkt hier momenteel aan een prototype voor een Virtuele Leeszaal voor Middeleeuwse Handschriften in Nederlandse Collecties. Manuscripten uit het Huis van het Boek zijn via deze zoekfunctie te vinden en online in te kijken.

In de collectie en het depot van het Huis van Hilde (archeologiemuseum provincie Noord-Holland) zijn vondsten te vinden vanaf de prehistorie tot de Tweede Wereldoorlog, zie hier.

Het Muiderslot is een museum dat beschikt over diverse soorten voorwerpen uit de middeleeuwen, met onder andere schilderijen, beelden, harnassen, zwaarden, gebruiksvoorwerpen, boeken en tekeningen. De objecten zijn via deze zoekfunctie te vinden en online te bekijken.

In het Krona musuem, deel van een eeuwenoud abdijcomplex, wordt religieuze kunst - laatmiddeleeuwse beeldhouwwerk, iconen, prenten, schilderijen en handschriften - uit Nederland getoond. Een selectie van hun collectie staat online.

Het Fries Musuem geeft ruimte aan onderzoek over Friesland vanaf de middleeuwen tot nu. Kijk hier voor hun collectie, die online in te zien is. 

Het Koninklijk Musuem voor Schone Kunsten Antwerpen heeft een uitgebreide collectie van nationale en internationale meesters. Hier vind je hun collectie.

Het Koninklijke bibliotheek van België is te vinden in het centrum van Brussel en beheren onderandere middeleeuwse handschriften, munten, prenten en tekeningen. Toegang tot hun collectie heb je via deze link.

De collectie van het museum M Leuven concentreert zich op de kunstproductie in Leuven en Brabant vanaf de middeleeuwen. Hier vind je meer informatie over hun collectie. 

5. Secundaire literatuur

5.1. Heuristiek

Voor het tabblad van de databank OPAC kan je hier terecht.

De International Medieval Bibliography is toegankelijk via de catalogus van de UB Leiden.

De website van de DBNG (een digitale bibliografie van de geschiedenis van Nederland) is vanaf 2021 niet meer actief, maar updates over de data vind je hier. De Belgische historische bibliografie is hier te vinden is. Voor een deel overlapt dit met het PDF-archief van het Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis (dat heel veel publicaties uit de jaren 1952-2014 bevat).

Een algemene zoekactie op trefwoorden in Google Scholar leidt vaak tot onverwachte resultaten.

Literatuur over literaire teksten kun je vinden op BNTL, terwijl Gallica Franse teksten (veel tijdschriftartikelen) bevat. 

5.2. Online toegankelijke artikelen, blogs en boekrecensies

Een groot aantal tijdschriftartikelen is te vinden via JSTOR (weliswaar lidmaatschap van een wetenschappelijke bibliotheek vereist).

Een deel van de literatuur geschreven door Nederlandse onderzoekers is toegankelijk via NARCIS. Hier zijn ook databases van onderzoeksgegevens beschikbaar. Hoewel de website sinds 2023 offline is, is de content nog steeds online beschikbaar bij verschillende instellingen.

Veel wetenschappelijke bibliotheken en de Nederlandse KB beschikken over een digitaal abonnement op tijdschriftreeksen – wisselend per instelling waarvan men lid is. In een aantal gevallen is het digitale materiaal enkel ter plekke raadpleegbaar.

Veel franstalige literatuur is beschikbaar via Persée.

The Medieval Review bevat een groot aantal boekbesprekingen in digitale vorm.

Voor een interessante algemene site met artikelen en wetenswaardigheden over de middeleeuwen klik hier.

Onder de blogs vermelden we het Leidse Medievalists blog en een blog Man en paard over de Bourgondische Nederlanden van Mario Damen. 

5.3. Biografieën

Verschillende digitale biografische repertoria bevatten interessant materiaal voor de Nederlanden in de late middeleeuwen, zoals een overzicht van personen verbonden aan het Bourgondische hof (Prosopographia Burgundica) of een Repertorium van ambtsdragers en ambtenaren voor het moderne Nederlandse grondgebied (1428-1861).

De nationale biografieën zijn niet specifiek gericht op personen uit de middeleeuwse Nederlanden, maar bevatten natuurlijk wel veel lemma’s over middeleeuwse personen. Het volgende portaal biedt een algemene toegang, terwijl de volgende toegangen specifiek zijn:

6. Voor de lol

Eindelijk eens een getypte brief in stijl ondertekenen? Klik hier.

Wat is (middeleeuws) geld waard in moderne valuta? Klik hier voor een omrekenhulp of hier voor een vergelijking van koopkracht (van gulden naar euro).

Voor een inspirerend filmpje over de mogelijkheden van moderne digitale technieken in historisch onderzoek klik hier.

Meer weten over Nederlandse liederen? In deze database vind je liefdesliederen, psalmen en kinderliederen van de middeleeuwen tot de twintigste eeuw. Soms is er zelfs een melodie of geluidsopname.

In het Nederlandse Volksverhalenbank van het Meertens Instituut vind je een verzameling aan verhalen uit het verleden en heden, van sprookjes, sage, legendes, raadsels tot moppen.

  1. Paleografie
  2. Handleiding voor de beschrijving van handschriften
  3. Watermerken
  4. Tijdrekening
  5. Middelnederlands
  6. Middeleeuws Latijn
  7. Oud-Frans
  8. Middelhoogduits / Frühneuhochdeutsch
  9. Middelengels
  10. Cartografische en geografische gegevens
  11. Munten en maten
  12. Wapens en zegels

1. Paleografie

Op Wat staat daer? En Paleo Digital Scholarship kun je het lezen van oud schrift oefenen, terwijl deze site voornamelijk boekschrift behandelt.

Hier vind je een voorbeeldalfabet van schriftsoorten (inloggen vereist), terwijl Cappelli’s Abbreviature hier als PFD beschikbaar is. Een echte online-variant vind je hier (inloggen vereist).

Transkribus is een programma om automatisch afschriften te maken van handgeschreven teksten, ook uit de middeleeuwen.

Het museum Plantin-Moretus valt niet helemaal binnen onze tijdsperiode, maar heeft natuurlijk wel een prachtige collectie.

2. Handleiding voor de beschrijving van handschriften

Hier kan je terecht voor een handleiding voor de beschrijving van handschriften.

3. Watermerken

Het beschrijven en terugvinden van een watermerk is een vak apart, maar van cruciale betekenis voor de datering en lokalisering van teksten. Verschillende hulpmiddelen kunnen de onderzoeker hierbij van dienst zijn:

4. Tijdrekening

Hiervoor kan je terecht bij de digitale ‘Grotefend’. Daarnaast vind je hier een PDF-versie van een deel van Strubbe-Voet, De chronologie van de middeleeuwen en nieuwe tijden (1991).

5. Middelnederlands

Er zijn een aantal woordenboeken digitaal beschikbaar:

Voor een cursus Middelnederlands kan je hier terecht. Een inleiding op het Middelnederlands in het Engels vind je in de uitgave / vertaling van Van den vos reynaerde. Een korte geschiedenis van de Nederlandse taal, met aandacht voor het Middelnederlands bevindt zich achter deze link. Een stoomcursus Middelnederlands in tien lessen staat hier online.

Met betrekking tot het Middelnederlands (en allerlei andere middeleeuwse zaken) bestaat er ook een reeks MOOCs.

Op de etymologiebank kun je alle belangrijke etymologische publicaties van het Nederlands (vaak met links) vinden.

Voor gesproken Middelnederlandse tekstjes klik hier.

6. Middeleeuws Latijn

De volgende woordenboeken zijn digitaal te raadplegen:

Voor het onderzoek naar middeleeuwse Latijnse teksten is Lexicon Mediae Latinitatis heel erg handig. De website oogt wat gedateerd. Op Logeion zijn verschillende woordenboeken Latijn samengevoegd (waaronder DuCange, maar ook klassiek Latijn – Nederlands). Dit vormt een goede aanvulling op het Lexicon Mediae Latinitatis. Brepols heeft iets vergelijkbaars, maar deze is gewoon vrij toegankelijk en heeft bovendien zelfs een app voor iOS!

Klassiekekuikens.nl kan door iedere grammatica van het klassiek Latijn als vertrekpunt worden gebruikt. Zie ook de volgende lijst van gespecialiseerde handboeken (inloggen vereist). Met behulp van de website Latin Is Simple is het mogelijk om in één klap alle informatie, betekenissen en mogelijke vormen van Latijnse woorden te vinden.

7. Oud-Frans

Digitaal zijn de volgende woordenboeken beschikbaar:

Voor een grammatica klik hier.

8. Middelhoogduits / Frühneuhochdeutsch

De volgende woordenboeken kunnen digitaal worden geraadpleegd:

Een grammatica vind je hier.

9. Middelengels

Voor woordenboeken kan je hier terecht:

Leesteksten met een inleiding over de grammatica vind je hier. Deze Wikipedia-pagina bevat ook veel nuttige informatie over het karakter en de geschiedenis van het Middelengels.

10. Geografische en cartografische hulpmiddelen

Een digitale, bewerkbare kaart van grote delen van de Nederlanden is beschikbaar via het IISG. Het bewerken van bestanden heeft een vrij steile leercurve, maar wat een mogelijkheden! Opeens worden (letterlijk) nieuwe dimensies toegevoegd aan het onderzoek. Verschillende datasets zijn al beschikbaar. Een tutorial voor degene die zich de GIS-techniek wil eigen maken. Speciaal voor Brabant is er de volgende dataset. Kaart en Huis geeft een prachtig overzicht van de mogelijkheden van de GIS-technologie voor onderzoek en presentatie, in dit geval gericht op Brugge. Het Nationaal Georegister biedt ook een digitale weergave van de wegen en waterlopen van Nederland anno 1575 – een beetje laat, maar toch interessant!

Cartesius bevat een overzicht van kant-en-klare, Belgische kaarten. Fraaie interface! Hier en hier vind je een digitale atlas van de Oudheid en de Middeleeuwen. Ander is het ook altijd mogelijk te zoeken via Wikipedia en Google.

Hier kan je terecht voor een analoog doorzoekbare versie van Graesse’s Orbis latinus, een woordenboek van Latijnse plaatsnamen. Voor een digitale versie moet je hier zijn. Best handig voor het zoeken van plaatsen wereldwijd is de World Historical Gazetteer.

Viabundus biedt een gedigitaliseerde kaart van laatmiddeleeuws en vroegmodern noord Europe (1350 – 1650). Het bevat onder andere een database met informatie over nederzettingen, steden, tolgelden, markten en andere informatie die relevant was voor de premoderne reiziger: een route calculator, een kalender, landroutes en waterwegen.

Een artikel van Rombert Stapel behandelt de stand van zaken met betrekking tot op GIS-gebaseerde historische kaarten van de Nederlanden.

11. Munten en maten

Muntwaarden en wisselkoersen vormen een berucht ingewikkeld onderzoeksveld. Het IISG biedt een overzicht voor de Nederlanden (14e-19e eeuw). Oudere bronnen voor muntwaarden vind je hier, hier (MEMDB), en hier.

Afbeeldingen van Nederlandse munten zijn te vinden in Numis, de collectie van het vroegere muntmuseum, nu beheerd door De Nederlandsche Bank.

Nederlandse maten en gewichten, gebaseerd op Verhoef, De oude Nederlandse maten en gewichten (1983), zijn terug te vinden bij het Meertens Instituut. Familiekunde Vlaanderen heeft Vandewalles’s Oude maten en gewichten (1984) gedigitaliseerd. Hier kan je terecht voor maten en gewichten van Vlaanderen, Brabant en Limburg.

12. Wapens en zegels

Nog altijd nuttig is J.-Th. De Raadt, Sceaux armoriés (1899-1903), waarvan de vier delen als PDF beschibaar zijn: deel 1, deel 2, deel 3 en deel 4.

Ook de twee delen van J.B. Rietstap, Armorial général zijn als PDF beschikbaar: deel 1 en deel 2.

Deze website maakt gebruik van cookies.  Meer informatie.