Publicatie

Lijsttrekkersverkiezing goed voor democratie? Koole versus Van Holsteyn

Één vraagstuk, bekeken vanuit één vakgebied door twee wetenschappers verbonden aan één en hetzelfde instituut—dat levert, uiteraard, twee posities op. De Leidse politicologen Ruud Koole en Joop van Holsteyn gingen in het dagblad Trouw (zaterdag 22 oktober 2016) met elkaar in debat over de komende lijstrekkersverkiezingen in de Partij van de Arbeid. Zijn zulke interne partijverkiezingen goed voor de democratie?

Auteur: Ruud Koole & Joop van Holsteyn
Datum: 24 oktober 2016

Ja, stelt Ruud Koole: kiezers hebben zo een echte keuze

Lijsttrekkersverkiezingen kunnen goed zijn voor de democratie. Mits aan een aantal voorwaarden wordt voldaan.

Allereerst de interne partijdemocratie. Van partijen die zeggen vóór democratie te zijn, mag worden verwacht dat zij intern democratisch zijn. De verkiezing van de lijsttrekker door alle partijleden voorkomt dat de aanwijzing van de politiek leider
slechts een zaak is van de partijtop alleen. Hoe democratisch was een situatie waarin Joop den Uyl Wim Kok aanwees
als leider of Hans van Mierlo Els Borst, waarbij een partijcongres feitelijk slechts kon applaudisseren?

Er moet wel echt iets te kiezen zijn

Als zich tegenover de zittende politiek leider geen uitdager meldt, moet je geen lijsttrekkersverkiezing willen forceren. Maar als die wel wordt gehouden, moet er ook echt iets te kiezen zijn. Daarom is het goed dat de komende strijd in de PvdA niet beperkt blijft tot Samsom en Asscher, die beiden verantwoordelijk zijn voor de koers die de PvdA de laatste jaren is gevaren in de samenwerking met de VVD. Naast gedeelde waarden zijn voor een inhoudelijke strijd ook verschillende koersopvattingen
van belang.

Bovendien is het noodzakelijk dat alle kandidaten een faire kans krijgen. Het partijbestuur moet zich daarbij als procesbegeleider neutraal opstellen. De publieke opmerking van partijvoorzitter Spekman dit voorjaar dat Samsom weer lijsttrekker moet worden bij de volgende verkiezingen, staat haaks op zo’n neutrale opstelling. Lijsttrekkersverkiezingen dragen alleen bij aan de democratie binnen partijen als de interne checks and balances op orde zijn.

Extra publiciteit is handig (maar ook riskant)

Voor de partij zelf kan een strijd om het leiderschap goed uitpakken wanneer het extra publiciteit genereert. Maar dat mag nooit het hoofddoel zijn. Bovendien is het riskant, zoals de strijd tussen Rutte en Verdonk in 2006 en die tussen Sap en Tibi in GroenLinks in 2012 lieten zien.

Van alle deelnemers aan het proces, zowel kandidaten als procesbegeleiders, mag de nodige prudentie worden verlangd.

Lijsttrekkerstest

Ook aan de nationale democratie kunnen lijsttrekkersverkiezingen een bijdrage leveren. De lijsttrekkers zijn intern getest voordat zij het strijdtoneel van de verkiezingen betreden. Zij weten zich gesteund door de leden. De invloed van de leden bevordert dat de politiek leider zich niet te ver van de identiteit van de partij verwijdert. Daardoor vervullen partijen hun functie
als inhoudelijke bakens voor kiezers beter. Kiezers hebben zo een echte keuze.

Het is daarom goed dat de PvdA niet is overgegaan tot het openstellen van de interne verkiezingen voor niet-leden. De identiteit van een partij zou vervagen door de invloed van passanten. Democratie betekent kiezen, maar wel tussen duidelijke opties.

Nee, ‘lol en leedvermaak voor 2 Euro’, meent Joop van Holsteyn

Dat is nogal wat, ‘de’ democratie! Het zou van hoogmoed getuigen als de PvdA meent dat een enkele ledenraadpleging een steuntje in de rug zou zijn van de democratie in Nederland. Laten we het klein houden. En ons beperken tot de PvdA-democratie, de ledendemocratie. Is een lijsttrekkersverkiezing dan een goed plan, een actie waarvan de partij die amechtig in de touwen hangt plots vol energie en enthousiasme de electorale ring in stapt?

Nee.

Schoffering van de leden

Als er al effecten zijn, dan negatieve. Allereerst de schoffering van het ledenbestand. Het zijn niet de 100.000 leden die voorzitter Spekman ooit beoogde, maar de ruim 40.000 leden zullen straks raar opkijken. De kans dat er 2-euroleden instromen die zich eenmalig met partijzaken bemoeien om vervolgens snel te verdwijnen, is verre van denkbeeldig. Waar doe je het dan nog voor, als gewoon, jarenlang contributie betalend partijlid, met het runnen van een afdeling, het folderen voor de partij, de regenachtige zaterdagmiddagen op de markt? Is er een keer een serieus besluit te nemen, dan blijken buitenstaanders
de dienst uit te kunnen maken. Alsof Duitsers zich als Nederlander mogen melden, in maart 2017 kunnen stemmen bij de Kamerverkiezingen, waarna zij het Nederlanderschap weer opgeven en terug oostwaarts trekken.

Helpt dat de democratie vooruit?

Belletjestrekkers

Daar komt een praktisch bezwaar bij. De lijsttrekkersverkiezing is aantrekkelijk voor belletjestrekkers. Om te klieren of de partij dwars te zitten lopen vreemden zo goed als ongehinderd de partij in, kiezen een kandidaat tot lijsttrekker die ongeschikt is voor het ambacht—om daarna vliegensvlug te verdwijnen. Veel lol en leedvermaak voor 2 euro.

De partij zit dan echter met een ongewenste lijsttrekker en de reguliere leden mogen, althans als zij blijven, de rommel opruimen. Veronderstelt democratie niet enige verantwoordelijkheid van betrokkenen?

Dan is er nog de uitstraling naar zeg maar de grote politiek. Als de PvdA een potje maakt van de lijsttrekkersverkiezing, en alle ingrediënten daarvoor zijn aanwezig, ontstaat een beeld van een partij die het land wenst te besturen maar intern de zaakjes niet op orde heeft. Prutsers. Dat werkt negatief voor die partij, maar kan andere partijen besmetten en het vertrouwen in politieke partijen als zodanig verder aantasten. Daar is de representatieve democratie, met een cruciale rol voor die partijen, nou niet bepaald mee geholpen.

De PvdA viert dit jaar haar zeventigste verjaardag, maar de partij gedraagt zich als een klein kind dat grijpt naar het glimmende, scherpe broodmes dat op tafel ligt. Daar komen ongelukken van.

Dit stuk is gepubliceerd in Trouw, zaterdag 22 oktober 2016, pagina 27.