Student in oorlogstijd: het opmerkelijke verhaal van de Leidse Engelandvaarders

Tweede Wereldoorlog 28 april 2025 tekst: Linda van Putten beeld: Monument Engelandvaarders. Richard/Wikipedia

Met een zeilbootje, kano of stiekem op een schip. In de Tweede Wereldoorlog proberen ook Leidse studenten de Noordzee over te steken om zich aan te sluiten bij de geallieerde troepen. ‘Soldaat van Oranje’ is de bekendste, maar wie waren de andere Engelandvaarders?

De risico’s zijn enorm: kans op verdrinking, arrestatie of al direct in de duinen worden doodgeschoten. Volgens het Museum Engelandvaarders zijn er 136 pogingen bekend van verzetslieden die vanaf de Nederlandse kust de Noordzee proberen over te steken naar het vrije Engeland. Slechts 31 keer lukt dat. Het museum in Noordwijk aan Zee vertelt de vele opmerkelijke verhalen met ook aandacht voor de pogingen van Leidse studenten en jonge afgestudeerden. In dit artikel noemen we enkele voorbeelden om hen niet te vergeten. Onderaan staan enkele publicaties die voor dit stuk gebruikt zijn.

Naar schatting proberen ruim 2.000 Nederlanders naar Engeland te ontsnappen. Veruit de meeste Engelandvaarders vluchten via de zuidelijke route en gaan eerst naar Frankrijk of Portugal om vanuit daar de Noordzee over te steken. Volgens het Nationaal Archief bereiken minstens 172 mensen Engeland nooit omdat ze verdronken of onderweg gearresteerd werden. Er zijn ook een paar vrouwelijke Engelandvaarders, zoals Elly Nauta (1917-1960), maar voor zover bekend hebben zij niet in Leiden gestudeerd.

Kees van Eendenburg. Foto Nationaal Archief

Eerste succesvolle oversteek

Het zijn drie rechtenstudenten die als eersten vanaf de Nederlandse kust met succes de Noordzee oversteken: Kees van Eendenburg (1914-1966), Karel Michielsen (1918-1996) en Fred Vas Nunes (1914-2008). Ze willen niet langer toekijken hoe de Duitsers Nederland overnemen. Hun boot is een eenvoudige jol zonder motor die ze gebruiken voor zeiltochtjes op de Kaag. Nederland is net twee maanden bezet als ze op 5 juli 1940 de oversteek wagen.

Het is die dag bewolkt en dat is een voordeel omdat ze minder goed zichtbaar zijn. Ze brengen met paard en wagen hun boot naar het strand bij Noordwijk en vertellen Duitse soldaten dat ze hun boot naar Scheveningen moeten brengen. Michielsen is een ervaren roeier bij Njord en met vereende krachten roeien ze hun jol van amper 3,5 meter vlug door de branding. De Duitsers krijgen argwaan en beginnen te schieten, maar door het slechte weer zijn ze net op tijd uit het zicht.

Ontvangst in Engeland

Na twee dagen ploeteren op zee komen ze een Britse mijnenveger tegen die hen uit het water redt. Radio Oranje zendt de verkapte boodschap uit: ‘De Bebèk is aangekomen’. Het is een verwijzing naar Kees van Eendenburg: ‘bebèk’ betekent ‘eend’ in het Maleis. In Engeland worden ze enthousiast ontvangen door koningin Wilhelmina die de drie, zonder te overleggen met de regering, het Bronzen Kruis toekent.

Een formatie vliegtuigen van de Royal Air Force. Foto Imperial war museums

Van student tot squadronleider

Van Eendenburg krijgt eerst een opleiding als matroos bij de Britse Royal Navy. Later wordt hij piloot bij de Royal Air Force. In september 1944 schieten Duitse troepen hem neer tijdens een verkenningsvlucht boven Frankrijk, vlakbij Lille. Toch slaagt hij erin veilig te landen en zich weer aan te sluiten bij zijn squadron. Ook Karel Michielsen en Fred Vas Nunes vechten als piloot en alle drie overleven ze de oorlog.

Njord-leden

Opvallend is het groot aantal leden van roeivereniging Njord – rond de vijfentwintig – die naar Engeland proberen te vluchten. Hun verhalen zijn opgeschreven in het boek Njord in de oorlog dat in 2021 uitkwam en geschreven is door een groep (oud)leden. Njord-lid Erik Michielsen (1917-1944) deed met drie vrienden meerdere vluchtpogingen. Hij is de broer van de eerdergenoemde Karel Michielsen. Erik en zijn roeivrienden proberen het met een kano, vissersboot en een motorboot. Telkens stranden hun pogingen voortijdig omdat er Duitse militairen in de buurt zijn. Maar ze weten dan nog wel uit hun handen te blijven. Michielsen zou uiteindelijk via de zuidelijke route Engeland bereiken. Vlak voor de afronding van zijn pilotenopleiding komt hij in 1944 om tijdens een oefenvlucht.

Rudy Burgwal

Een andere Leidse Engelandvaarder is Rudy Burgwal (1917-1944), een geologiestudent van Indonesische komaf. Samen met schipper Sietse Rienskema weet Burgwal op 3 september 1941 vanaf Zeeland met een sloep Engeland te halen. Eigenlijk wil Burgwal tegen de Japanners vechten in Azië, maar in Engeland wordt hij overtuigd om gevechtspiloot te worden in Europa. Hij groeit uit tot een zeer succesvolle piloot in het neerhalen van ‘vliegende bommen’- onbemande straaljagers met explosieve lading. Totdat hij zelf wordt neergeschoten in 1944 en hij op 26-jarige leeftijd omkomt in Frankrijk.

Ernst de Jonge in 1937. Foto Jacoba de Jonge

Spionage

Onder de Engelandvaarders en Njord-leden bevindt zich ook olympisch roeier Ernst de Jonge (1914-1944). De Jonge was kort voor de oorlog praeses van het Leidsch Studenten Corps. Hij is net afgestudeerd als de oorlog uitbreekt en werkt dan op Curaçao. Vanuit daar vertrekt hij naar Engeland om zich aan te sluiten bij het verzet. De Britse dienst MI-6 leidt hem op als spion. In februari 1942 dropt een schip De Jonge bij de kust van Katwijk om in Nederland militaire inlichtingen te verzamelen. Na een paar maanden worden hij en enkele andere verzetslieden gearresteerd in Wageningen. De Jonge overlijdt in september 1944 in het Poolse concentratiekamp Rawitsch.

Redding op film

In 1944 lukt het rechtenstudent Flip Winckel (1919-2009) en de drie geologiestudenten John Osten (1920-2010), Hein Fuchter (1921-2016) en Henk Baxmeier 1920-2008) als enigen dat jaar om vanaf Nederland de Noordzee over te steken. Aan boord is ook ingenieur Edzard Moddermeijer (1916-1998). Ze hebben hun zuiderzeevlet – een motorboot van zeven meter lang - in het riet verstopt van de oever van het Haringvliet. Op een koude winterdag, 24 februari 1944, wagen ze de oversteek.

Na een etmaal op zee pikt een boot van de Britse marine hen op in de buurt van Great Yarmouth. De Amerikaanse kapitein Andy Jackson Hardy is daar getuige van en filmt hun redding. De vier zijn verkleumd en krijgen rum en marinejassen. Osten wordt militair bij de Prinses Irene Brigade dat uit meer Nederlandse Engelandvaarders bestaat. Fuchter gaat aan de slag als weernemer bij de RAF. Alle vier overleven de oorlog.

Vanwege de gekozen cookie-instellingen kunnen we deze video hier niet tonen.

Bekijk de video op de oorspronkelijke website of

Soldaat van Oranje

Tot slot staan we stil bij de bekendste Engelandvaarder, Erik Hazelhoff Roelfzema (1917-2007) – ‘Soldaat van Oranje’. Hij is net in rechten afgestudeerd als hij begin juni 1941 een plek bemachtigt aan boord van een vrachtschip dat in de haven van Rotterdam ligt en naar New York zou gaan. De Leidse geneeskundestudent Bram van der Stok (1915-1993) bevindt zich ook als verstekeling aan boord en heeft zich verborgen onder de vloer van het ketelhuis. Via een lange omweg langs onder andere de noordelijke eilandengroep Faeröer bereiken ze Engeland. Beiden worden piloot voor de Royal Air Force en zijn vele malen onderscheiden voor hun verzetsacties. Het is Hazelhoff Roelfzema die uitgroeit tot de iconische verzetsman uit Leiden. Met dit artikel wilden we meer Leidse Engelandvaarders een gezicht geven.

1945: Verzetsstrijders Peter Tazelaar, Rie Stokvis, alumnus rechten Erik Hazelhoff Roelfzema – Soldaat van Oranje. Anefo
Bram van der Stok. Foto Traces of War.