Lettie Dorst: ‘Vertaalprogramma’s veranderen de manier waarop we de wereld duiden’
beeld: Elif Kırankaya
Universitair hoofddocent Lettie Dorst heeft een Vidi-beurs ontvangen om onderzoek te doen naar machinevertaalprogramma’s. Google Translate en ChatGPT vertalen metaforische woorden en uitdrukkingen nog geregeld verkeerd, met veel te letterlijke, onjuiste en soms onbegrijpelijke vertalingen tot gevolg. Wanneer leiden deze foutieve vertalingen tot problemen voor de gebruikers?
Wie een tekst laat vertalen door Google Translate of ChatGPT, krijgt binnen een paar seconden een ogenschijnlijk soepele vertaling terug. Toch blijven de modellen moeite hebben met metaforen. Dorst wil uitzoeken welke metaforen lastig te vertalen zijn voor welke modellen en tot wat voor soort fouten dat leidt. Dorst: ‘Als ChatGPT iets van het Engels naar het Nederlands vertaalt, kijkt het puur naar veelvoorkomende taalpatronen in het Nederlands. Het kan dan zomaar gebeuren dat er woorden en zinnen in de vertaling komen te staan die niet in de brontekst stonden, zogeheten hallucinaties, of dat de betekenis compleet verandert. De meeste gebruikers zijn zich daar niet van bewust, en we kunnen op dit moment niet goed voorspellen wanneer het precies fout zal gaan.’
Hedendaagse machinevertaalprogramma’s als Google Translate, DeepL en Microsoft Bing zijn specifiek getraind op bestaande vertalingen, waarbij ze gebruikmaken van deep learning en neurale netwerken. Conversationele AI zoals ChatGPT en Copilot gebruiken Large Language Models. Deze tools zijn in principe niet specifiek ontwikkeld of getraind om te vertalen, maar kunnen daar wel voor gebruikt worden. Zowel de vertaalmodellen als de taalmodellen zoeken naar veelvoorkomende taalpatronen en gebruiken die om te voorspellen wat de vertaling zou moeten zijn.
Metaforen
‘Als het verkeerd gaat bij deze vertalingen, dan zie je dat terug in de veelal overmatig letterlijke constructies’, legt Dorst uit. ‘Dan zie je bijvoorbeeld dat de Engelse uitdrukking ‘keep your voice down’ wordt vertaald als ‘hou je stem laag’ in plaats van ‘praat niet zo hard’. Deze letterlijke vertaling kennen we niet als vaste uitdrukking in het Nederlands, en je zou verwachten dat de GPT-modellen zo’n constructie dus vermijden, maar vrijwel alle machinevertaalprogramma’s kiezen er wel voor, misschien doordat de constructie ‘hou … laag’ wel in veel andere combinaties voorkomt, zowel letterlijke als figuurlijke.’
Waarom die vertaalprogramma’s soms wel en soms niet de correcte vertaling weten te vinden is nog altijd een vraag. Machinevertaling op basis van algoritmes blijft in feite een black box: men kan alleen zien wat eruit komt, en niet terughalen hoe de machine tot een bepaalde conclusie komt. ‘Door te onderzoeken wat voor vertalingen worden gehanteerd met betrekking tot verschillende soorten metaforen in verschillende soorten teksten hopen we daar meer inzicht in te krijgen’, vertelt Dorst. Gebruikt Google Translate meer conservatieve en ChatGPT meer creatieve vertalingen? Waar ligt dat aan? En hoe consequent is het programma in het toepassen van bepaalde vertaalstrategieën? Met dat soort vragen ga ik dit onderzoek in.’
Veranderende taal
Dorst gaat niet alleen naar de machinevertaalprogramma’s kijken, maar ook naar de effecten van de vertaalde teksten op mensen. ‘In pilots van dit onderzoek, kwam naar voren dat enkele deelnemers de foutieve vertalingen eigenlijk wel goed vonden. Zo werd ‘he got under my skin’ (= hij irriteerde me) letterlijk vertaald naar ‘hij kroop onder mijn huid’. Respondenten vonden dat ‘mooi beeldend’ en ‘lekker goor’. Zij vonden de foutieve vertaling creatief en diepzinnig, terwijl deze uitdrukking niet met deze betekenis in het Nederlands bestaat. In het project wil ik uitzoeken of mensen dergelijke foutieve vertalingen begrijpen doordat ze de Engelse metafoor kennen, of doordat de uitdrukking lijkt op bestaande Nederlandse uitdrukkingen (bijv. ‘in iemands huid kruipen’ of ‘iemand op de huid zitten’) of doordat ze de metafoor als een creatieve puzzel oplossen en dan juist meer waarderen.’
Journalisten en literair vertalers
‘Journalisten en literair vertalers zijn een belangrijke schakel in het gebruik van metaforen’, zo gaat Dorst verder. ‘Als ze een foutieve vertaling overnemen – al dan niet onbewust, of omdat ze het mooi vinden klinken – helpt dat in het normaliseren van de betreffende metafoor. Doordat het programma iets verkeerd vertaalt, verandert het mogelijk de manier waarop wij de wereld om ons heen interpreteren, beschrijven en begrijpen. De effecten daarvan zie je nu al. Zo zag ik een advertentie die zei ‘Geld doet de wereld draaien’. Dat is gewoon fout Nederlands, maar het is dan toch kennelijk al ingeburgerd als metafoor via het Engels.
De grote vraag is natuurlijk, wanneer leiden dergelijke vertalingen tot een verrijking van onze taal en wanneer tot onbegrip en miscommunicatie? Als we denken aan medische of juridische teksten, dan kunnen verkeerd vertaalde metaforen grote gevolgen hebben, wat natuurlijk niemand wil. Aan andere teksten zie je misschien minder snel wat de gevolgen zouden kunnen zijn. Juist die vind ik razend interessant. Ik wil dan ook niet alleen achterhalen hoe deze verkeerd vertaalde metaforen tot stand komen, maar ook hoe we ervoor kunnen zorgen dat we problematische vertalingen beter leren herkennen en vermijden.’