Studenten ontdekken in de dierentuin dat chimpansees wél ritmische geluiden maken (ook al hebben ze amper ritmegevoel)
Hoe kunnen chimpansees zo nauw aan ons verwant zijn en toch amper ritmegevoel hebben? ‘De beste studenten ooit’ en gedragsbioloog Michelle Spierings lieten zien dat chimpansees wel degelijk in de maat trommelen en bewegen. Elk in hun eigen maat zelfs.
Chimpansees houden niet van kou. Mensen meestal ook niet zo, maar de twee biologiestudenten Veerle Hovenkamp en Bas van der Vleuten deden er niet moeilijk over. Van de eerste koude lentedagen tot het natte najaar van 2023 zaten ze vaak urenlang naar chimpansees te kijken. In het voorjaar zes weken in Beekse Bergen, in het najaar in Burgers’ Zoo. Camera’s en microfoons keken mee.
Tien seconden trommelen op een holle boom
Wat begon als een bachelor-stage, eindigde afgelopen december in een wetenschappelijke publicatie. Het onderzoek draaide om ritmische bewegingen, het zogeheten display-gedrag, van onze meest nabije nog levende verwanten. Het gaat om tot zo’n tien seconden lang trommelen op bijvoorbeeld een holle boomstam, wat lekker doorklinkt. Het gebeurt onder meer bij spanning, om een ander tot de orde te roepen of ruzie te voorkomen. Soms ook als machtsvertoon of gewoon zomaar. Ook in het wild communiceren de mensapen op deze manier met groepsgenoten.
Trommelen naar een ander gaat minder ritmisch
Hovenkamp: ‘In totaal hebben we in 90 uren 132 displays vastgelegd van 29 individuen. Veel ongerichte display gebeurde tegen de ijzeren deuren van het binnenverblijf. Waarschijnlijk omdat dat het meeste geluid maakte.’ Analyse van al die displays leerde dat ze inderdaad ritmisch zijn. Ook heeft elk individu een eigen ritme en blijven displays die gericht zijn op een ander individu vaak wat minder stabiel in het ritme.
Mensenbaby’s hebben na een paar dagen al ritmegevoel
Onderzoeksleider Michelle Spierings is blij met deze nieuwe kennis. Ze werkt aan taalperceptie bij vele diersoorten. Bij grasparkieten, zebravinken en papegaaien bijvoorbeeld, onderzocht ze de taal en hoe ze die leren. Naast haar werk in Leiden leidt ze in Wenen een lab met penseelapen. Onderweg naar Wenen vertelt ze: ‘Apen zijn interessant omdat ze evolutionair dichtbij ons staan. Vogels zijn interessant omdat wat zij kunnen, lijkt op wat wij kunnen – ritmisch zingen en leren door anderen te kopiëren.’
Hoewel apen dus zo dichtbij ons staan, lijken ze wat betreft taal en ritmegevoel helemaal niet op ons. ‘Apen zijn auditief niet zo sterk. Chimpansees zijn niet goed in het herkennen van ritme.’ En dat terwijl mensenbaby’s van een paar dagen oud al hersenreacties laten zien bij onverwachte ritme-effecten. Het nieuwe onderzoek laat zien dat chimpansees wel ritmische geluiden maken in hun communicatie. Hoe dat kan, is niet zeker. ‘Het zou kunnen dat ritmisch geluid maken of bewegen gewoon de meest energie-efficiënte manier is om geluid te maken.’
‘Bijzonder om al deze dieren te leren kennen’
Toen de studenten hun stage begonnen in Beekse Bergen, bleken zij wat Spierings noemt ‘twee van de beste studenten ooit’ te zijn. En met hun resultaten behoorde een wetenschappelijke publicatie tot de mogelijkheden. Spierings: ‘Daarvoor was het wel nodig dat ze nog een groep chimpansees onderzochten.’ Vandaar het vervolgonderzoek met de chimpansees in Burgers’ Zoo. Van der Vleuten: ‘Ik vond het heel bijzonder om al deze dieren te leren kennen. Je ziet gaandeweg de verschillende banden die de chimps onderling hebben en de persoonlijkheid van ieder individu.’
‘Voor het eerst waren anderen geïnteresseerd in ons onderzoek’
Hun eerste stappen in de onderzoekswereld waren inspirerend. Hovenkamp: ‘Het meest bijzondere moment vond ik dat we een presentatie mochten geven bij een congres van de Nederlandse Vereniging voor Gedragsbiologen. Voor het eerst waren wij niet alleen maar aan het leren, maar waren anderen serieus geïnteresseerd in ons onderzoek.’ Van der Vleuten genoot ook. ‘De momenten waarop we de eerste grote display op film kregen, de eerste resultaten binnen kwamen: die momenten maken echt wel wat in je los. Net als het moment waarop je de dieren voor het eerst of voor het laatst ziet.’
Lange tijd interesseerde dierentaal ons niet zo, nu is het hot
Dierentaal is hot. Olifanten noemen elkaar bij naam, weten we sinds vorig jaar. Leeuwen geeuwen een paar keer uitgebreid voordat ze allemaal tegelijk opstaan om naar een andere (hang)plek te gaan. Spierings: ‘Pas twee decennia kijken we serieus naar taalperceptie bij dieren. Het is niet makkelijk: het observeren en analyseren kost veel tijd. Ook ligt het op de loer dat je te ver gaat in je conclusies, dat je dieren te menselijk maakt.’ Ze hoopt dat de ontdekking dat mensen en andere dieren dichterbij elkaar staan dan gedacht, leidt tot een betere bescherming van wilde dieren.
De twee studenten zijn in elk geval gegrepen. Ze doen nu de masterstudie Environmental Biology in Utrecht en specialiseren zich in gedragsecologie. Hovenkamp: ‘Ik ga in februari naar Zambia om nog meer chimpanseegedrag te observeren voor mijn masteronderzoek over het ontstaan van cultuur. Ik heb er onwijs veel zin in!’