De eerlijke kant van smoesjes
‘De trein had vertraging, de brug stond open, mijn vorige vergadering liep uit.’ Smoezen hoor je overal. Wat zeg jij als je te laat komt bij een afspraak? Wetenschapper Arie Elsenaar doet onderzoek naar smoezen en hun functie.
Om onderzoek te doen naar de smoes, heeft Arie Elsenaar, buitenpromovendus aan het Leiden University Centre for Linguistics (LUCL), eerst verschillende smoezen verzameld. Uit zijn enquête kwamen 41 smoezen naar voren. Wat hem hierbij opviel is dat 17 van deze smoezen werden herkend als smoes door de aanhoorder, maar toch geaccepteerd. De aanhoorder van de smoes had dus door dat de verklaring van de smoes-verteller niet de waarheid was, maar accepteerde de verklaring toch.
Behouden van de onderlinge relatie
Volgens Elsenaar komt deze acceptatie doordat het bij een smoes niet draait om de inhoudelijke betekenis, maar om de onderliggende taalhandeling. Door een smoes te gebruiken, erken je dat je fout zit en leg je rekenschap af. Hierbij maakt het dus niet per se uit welke smoes je gebruikt. Als iemand te laat komt in een vergadering en als smoes ‘brug open, band lek’ zegt, weet iedereen dat dit overduidelijk niet de waarheid is. Toch zullen veel mensen de smoes accepteren, omdat we snappen wat er met de smoes bedoeld wordt, namelijk: ‘ik weet dat ik fout zit, en heb hier geen goede verklaring voor.’
Of een smoes geaccepteerd wordt of niet, heeft volgens Elsenaar te maken met de onderlinge relatie tussen de uitspreker en de toehoorder van de smoes. Door het accepteren van iemands smoes, houd je de relatie met diegene in stand. Je begrijpt dat de ander niet de waarheid vertelt, maar accepteert dat diegene geen goede verklaring heeft of reden heeft om dit te verzwijgen. Het behouden van de relatie is op dat moment dan dus belangrijker dan de fout die de smoes-verteller heeft begaan.
Verantwoordelijkheid nemen of vermijden
Je bespaart dus iemand gezichtsverlies door diegene niet met diens smoes te confronteren. Maar smoezen kunnen ook worden gebruikt om gezichtsverlies voor jezelf te voorkomen. In dat geval wordt de smoes niet zo zeer gebruikt om een goede relatie te behouden, als wel om een machtsverhouding in stand te houden.
Elsenaar noemt hierbij het volgende voorbeeld: een baas heeft de vorige vergadering iedereen toegesproken om in het vervolg netjes op tijd te komen. De volgende vergadering, die om kwart voor negen begint, komt de baas zelf pas om negen uur opdagen. Vervolgens houdt de baas vol dat de vergadering altijd om negen begint en dat de rest allemaal te vroeg is. Door deze smoes te gebruiken, voorkomt de baas het gezichtsverlies dat gepaard gaat met het toegeven van een fout. Dit is wel een ander soort smoes dan het eerdere ‘de brug stond open’. Deze smoes van de baas is preventief: het vermijdt verantwoordelijkheid. De smoes over de brug is juist remediërend: door een (oneerlijke) verklaring te geven, neemt iemand verantwoordelijkheid voor het vergrijp.
Wat als een smoes ‘niet werkt’?
Toch worden niet alle smoezen uit Elsenaars enquête herkend en geaccepteerd. Daarom gaat Elsenaar in zijn onderzoek ook op zoek naar de situaties waarin dit niet gebeurt. Worden in deze situaties de smoezen niet herkend? Of worden ze wel herkend, maar niet geaccepteerd? Immers, de onderlinge relatie is een belangrijke reden om een smoes te accepteren. Mogelijk worden smoezen dus minder snel geaccepteerd door mensen waar je geen goede relatie mee hebt.
Volgens Elsenaar is het gebruiken van een smoes dus een manier om je fout te erkennen en het accepteren van een smoes een reactie op deze erkenning, in plaats van op de inhoud van de smoes.
Probeer hier eens bij stil te staan bij het volgende flauwe smoesje dat je hoort: eigenlijk geeft iemand juist heel ‘eerlijk’ zijn fout toe.
*Afbeeldingen van Simon en Rudy and Peter Skitterians via Pixabay