Het mechanisme achter een gezellig gesprek: ‘Raadsel wordt beetje bij beetje ontrafeld’
fotografie: Anna Loh
Een gezellig babbeltje zit ingewikkelder in elkaar dan je misschien denkt. Zodra jouw gesprekspartner klaar is met praten, heb jij al een antwoord klaar. Maar hoe weten we wanneer de beurt wisselt? Universitair docent Johanneke Caspers krijgt een NWO Open Competitie-beurs om de rol van intonatie bij beurtwisselingen te onderzoeken.
‘We praten altijd om de beurt en zelden door elkaar heen. Daar zit een systeem achter waardoor je onbewust weet wie er aan de beurt is en wanneer de beurt mag wisselen,’ legt Caspers uit. ‘Dit beurtwisselingssysteem werkt heel nauwkeurig: tussen het wisselen van beurten zit gemiddeld één vijfde van een seconde.’
Eigenlijk is dat te kort om adequaat te reageren. ‘We weten uit onderzoek dat het langer duurt om naar iemand te luisteren, de boodschap te verwerken en zelf een boodschap te bedenken dan van beurt te wisselen,’ vertelt Caspers. ‘Maar een vraag herken je soms pas aan het einde van de zin, omdat de intonatie dan omhooggaat. “Hij gaat ook mee” is een bewerende zin, maar door een stijgende intonatie verandert het in een vraag: “Hij gaat ook mee?” Het is voor nu een raadsel hoe we dat zo snel weten. We weten niet of die intonatie overbodig is of dat we die informatie ook echt gebruiken.’
Corpus analyseren
In de eerste fase van het onderzoek staat corpusonderzoek centraal. Het corpus is grotendeels al geannoteerd, maar Caspers is van mening dat het nóg gedetailleerder moet. ‘Aangezien we weten dat we vaak niet genoeg tijd hebben om iets met de informatie aan het einde van een zin te doen, moeten we misschien naar andere aspecten van een gesprek kijken, zoals pragmatiek,’ vertelt ze. Pragmatiek gaat over de interpretatie van taal en het is afhankelijk van de context van het gesprek. Zo kan een vriend die zegt dat het warm is in een ruimte, daarmee eigenlijk het verzoek doen om een raam te openen. Caspers hoopt zo meer informatie te winnen over de rol van intonatie in het beurtwisselingssysteem.
Lastige onderzoeksopzet
Daarna wil Caspers kijken in een experimenteel onderzoek of de realiteit overeenkomt met het corpusonderzoek. Een lastige klus, want beurtwisseling blijkt haast niet te manipuleren in een testsetting. ‘Zelfs als er maar een minimale vertraging is, val je elkaar continu in de rede. Dat zag je ook tijdens het beeldbellen in coronatijd. Het beurtwisselingssysteem werkte meteen niet meer zoals het zou moeten,’ zegt Caspers.
Daarom kiest Caspers voor een aanpak die een echt gesprek nabootst. ‘De proefpersonen moeten in een cabine luisteren naar een conversatie en ze moeten aangeven wanneer ze denken dat een spreker het woord zal nemen,’ vertelt ze. Tegelijkertijd maakt Caspers gebruik van eyetracking om te zien naar welke spreker de proefpersonen kijken. 'Op die manier hopen we te zien op welk moment de informatie bij de proefpersoon binnenkomt waardoor je weet wie welke beurt gaat overnemen en welke rol intonatie hierbij speelt, zodat we het raadsel van het beurtwisselingssyteem beetje bij beetje kunnen ontrafelen.’