Analyse van 2000 Franse kranten onthult kritiek op Derde Republiek
'Politici zijn alleen maar met hun eigen belang bezig, de gewone man interesseert ze niet' en 'Het debat in de Kamer gaf een trieste aanblik en getuigde van incompetentie.' Het zijn twee kritieken die je morgen in de krant zou kunnen lezen. Maar in werkelijkheid stonden ze in kranten ten tijde van de eerste parlementaire democratie van West-Europa.
Van zo’n tweeduizend edities van twee Franse kranten las promovendus John-Alexander Janssen het hoofdredactioneel commentaar, op zoek naar een kritische politieke noot. Zijn onderzoeksperiode: de Derde Franse Republiek (1870-1940). Die kwam tot stand tijdens een voor Frankrijk (en keizer Napoleon III) desastreus verlopende oorlog tegen Pruissen.
Dat er kritiek op de nieuwe democratische instituties zou komen, bijvoorbeeld vanuit de hoek van de monarchisten, was wel te verwachten. 'Zeker in de beginfase van de Derde Republiek waren de republikeinen in de minderheid en ook daarna kampten ze met serieuze tegenstand in de Senaat en Kamer van Afgevaardigden. Het republikeinse staatsbestel was pril, het evenwicht fragiel. Het ligt daarom niet voor de hand dat er vanuit het republikeinse kamp (principiële medestanders van de democratie) sterke kritiek zou komen op het functioneren van de politiek, maar dat gebeurde dus wel', vertelt Janssen.
Twee politieke crises
Om die kritiek beter te kunnen begrijpen analyseerde Janssen het hoofdredactioneel commentaar van de kranten Le Petit Journal, vergelijkbaar met De Telegraaf nu. En Le Temps, een krant die kon rekenen op een elitair, republikeins lezerspubliek. Janssen keek specifiek naar twee grote crises van de Derde Republiek, namelijk het Boulangisme en het Panamaschandaal. 'Als het mensen economisch voor de wind gaat, dan is er weinig te zeuren. Ik heb bewust de spanning opgezocht, want juist dan ventileren ze hun mening over de politiek.'
'Tijdens de Panamacrisis werd de kritiek in Le Petit Journal zelfs xenofobisch en antisemitisch'
Hoewel de kranten elkaar konden vinden in het standpunt dat de grondwet grotendeels ongewijzigd moest blijven, was de kritiek op de politieke praktijk zeer verschillend. Zo oordeelde Le Petit Journal meermaals dat Franse politici alleen maar op eigen winstbejag uit waren en dat de gewone Fransman niet telde: populistische retoriek.
'Goud van de natie'
'Tijdens de Panamacrisis werd de kritiek in Le Petit Journal zelfs xenofobisch en antisemitisch. Bij dat grote omkoopschandaal waren - naast een groep republikeinse politici - ook drie tussenpersonen van Joodse komaf betrokken. Vervolgens stond er in de krant: “Frankrijk wordt geplunderd door mensen die hier geen wortels hebben, die overal kunnen wonen en die alleen maar uit zijn op ons goud”. In Le Temps was de kritiek gematigder en ging het vaak over hoe de Franse politieke instituties nog volwassenheid misten, zoals die er al wel was in het Verenigd Koninkrijk.'
'Veel kritiek is in essentie hetzelfde: bijvoorbeeld dat politici baantjesjagers zijn'
Of Janssen vanuit zijn onderzoek paralellen ziet met onze eigen democratie en de kritiek daarop? 'We zijn natuurlijk zo’n honderddertig jaar verder en we hebben nu veel meer mogelijkheden om als burger tegenmacht te bieden. Maar veel kritiek is in essentie hetzelfde: bijvoorbeeld dat politici baantjesjagers zijn, die niet aan het algemeen belang denken; zakkenvullers die er zitten voor hun eigen gewin en de belangen van hun kliek. Deze kritiek, zo blijkt ook weer uit dit onderzoek, is onlosmakelijk verbonden met vertegenwoordigende democratie.'
Leraar en auteur
Zijn eigen promotiestudie duurde ruim tien jaar. In de tussentijd was hij ook docent geschiedenis en in de laatste jaren schreef hij meerdere romans. Momenteel werkt hij ook aan een non-fictie werk over generaal Georges Boulanger. Meerdere keren stond Janssen bijna op het punt om te stoppen met zijn onderzoek. ‘Maar het heeft me uiteindelijk veel meer gebracht dat het me gekost heeft. Al denk ik wel dat ik mijn voormalige leerlingen disproportioneel veel over Frankrijk verteld heb.’
Tekst: Tim Senden