Ruslandcorrespondent Eva Hartog: 'Terug naar Nederland? In geen geval'
Ruslandcorrespondent Eva Hartog volgde in 2011 een master Politieke Filosofie in Leiden. De voormalig hoofdredacteur van The Moscow Times ziet die korte periode als een nieuw begin in haar leven. Opnieuw overdenkt ze haar toekomst, nu ze niet langer in Rusland de belangrijke levensvragen kan stellen.
We treffen haar op een kruispunt in haar leven. In maart verliet voormalig hoofdredacteur van The Moscow Times Eva Hartog halsoverkop haar woonplaats Moskou, sindsdien houdt ze domicilie in Tbilisi, Georgië.
Dat ze ooit zou vallen voor het grootste land ter wereld, had ze niet voorzien. De invloed van haar ouders wuift ze weg, ook al ligt het verband voor de hand. Haar moeder ontvluchtte de Sovjet Unie in de vroege jaren tachtig en werd tolk – zo zat ze bij de gesprekken tussen Michael Gorbatsjov en Ruud Lubbers in 1986. En wie vertaald werk van Konstantin Paustovski uit de Russische Bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot in de kast heeft staan, leest daarin dat Eva’s vader Wim de vertaler is. ‘Achteraf is het verleidelijk om een logische puzzel van je levensloop te maken. Maar Rusland is echt geen moment in me opgekomen. Mijn ouders hebben me in geen enkele richting geduwd, mijn opvoeding was liefdevol en gepassioneerd, maar ook vrij. Ik moest veel zaken zelf uitvogelen. Mijn moeder wilde bovendien niets meer horen van Rusland, noemde het een ellendig land. Ik heb dan ook niet meer dan flarden van haar moedertaal meegekregen. En mijn vader? Als superspecialist in het werk van Paustovski kwam hij ooit jubelend zijn werkkamer uit: “Ik ben de hele dag met één zin bezig geweest, en het is gelukt hoor!” Waarna een bevlogen uitleg volgde. Taal is via mijn vader dus wel een onderwerp geweest, niet zozeer Russisch.’
‘Mijn vader deed grote moeite om mijn zus en broer en mij aangehaakt te houden bij Nederland.
Nederlandse boeken
Het gezin verkaste in 1994 van Amsterdam naar Tenerife, de kinderen kwamen terecht op een provinciale Britse school. ‘Mijn vader deed grote moeite om mijn zus en broer en mij aangehaakt te houden bij Nederland. We kregen Nederlandse boeken onder onze neus – die we dan overigens meestal niet lazen.’ Haar licht Engelse tongval verraadt nog steeds een Britse achtergrond. ‘Op zesjarige leeftijd kwam ik ineens in een sterk gereguleerde Britse omgeving terecht. Ik begreep de taal niet, en om me minder verloren te voelen dook ik in de kleine schoolbibliotheek. Ik las Little House on the Prairie, maar ook For Whom the bell tolls. Totaal ongeschikt voor kinderen, maar ik kreeg de betekenis niet mee.’
Op Tenerife ontdekte Eva nog een taal: ze raakte verslingerd aan de viool. ‘In de zomervakanties, als iedereen buiten speelde, oefende ik zes uur per dag toonladders. En als we naar Nederland overkwamen – dat gebeurde niet heel vaak omdat we hier weinig familie hebben – bleef ik achter in het duinhuisje met mijn viool.’ Even leek het erop dat ze naar het conservatorium zou gaan, ‘maar ik was een soort wild dier, hield van sporten en had een hang naar het volle leven. Ik heb nog wat lessen gevolgd bij de nationale viooljuf Coosje Wijzenbeek, die onder anderen Janine Jansen naar het hoogste podium heeft gebracht. Daar werd duidelijk dat ik niet serieus genoeg was.’
Freak-out moment
Met haar Nederlandse paspoort stond de deur open naar Liberal Arts and Sciences aan het University College Utrecht. ‘Dat was midden jaren tweeduizend de enige Engelstalige universitaire opleiding in Nederland.’ Gaandeweg ontdekte Eva dat ze zich wilde verdiepen in wezensvragen: wat is autonomie, wat is authenticiteit? Na haar bachelor in de Domstad lag de weg open naar het elitaire Oxford of Londen. Hoopte ze. ‘Voor mij waren die universiteiten het heilige der heiligen, ieder zichzelf respecterend mens moest toch dáár naartoe?’
De realiteit was echter prozaïsch als een koude plons water; Eva vond bij de uitbraak van de bankencrisis in 2008 geen geschikte baan om het geld voor zo’n master bij elkaar te sprokkelen. ‘Tempo Team wees me af als brievenbezorger.’ Ze woonde antikraak in Zaandam en kwam tegen het minimumloon op een auto-alarmcentrale terecht. ‘Ik vroeg mezelf vertwijfeld af: “Dus dit is mijn leven?” Echt een freak-out moment.’
In 2010 viel haar blik op een – wederom Engelstalige – master Politieke Filosofie in Leiden. Direct schreef ze zich in. ‘De master duurde maar acht maanden, en heel veel contacturen had ik niet. Ook voor een fatsoenlijke kennismaking met de stad was nauwelijks tijd. Vanaf het station ging het linea recta richting Pieter de la Courtgebouw, en met mijn studievrienden eindigden we meestal op het terras van Van der Werff.’ Toch zijn de herinneringen aan deze korte periode warm: ‘Wat begon als een oefening in nederigheid, voelde ook veilig en mondde uit in inspirerende gedachtewisselingen met docenten en studenten, over vragen die ertoe doen. Ik verdiepte me in Taylor en Kymlicka, en vergeleek teksten van denkers die het fundamenteel met elkaar oneens zijn. Leiden had van mij veel langer mogen duren. Wat ik eraan heb overgehouden? Dat je beelden over leren en kennis vergaren niet hoeven te kloppen, er zijn veel manieren om dat te doen.’
Politieke wezens
Een paar jaar later, net toen ze haar leven op de rit leek te hebben, nam ze een radicale stap, zoals haar moeder die ooit in de andere richting had gezet. ‘Ik had een relatie, een appartement in Amsterdam en een baan als managing editor bij een start-up, Maar ik voelde me niet happy, afgesloten van de levensvragen waar ik in Leiden aan had geproefd.’ Toen ze een vacature voor een stage bij The Moscow Times voorbij zag komen, reageerde ze in een impuls. De reactie van de hoofdredacteur had ze niet zien aankomen: “Gezien je cv kom je niet in aanmerking voor een stage. Maar we bieden je wel een baan aan als online editor.” Ze pakte haar boeltje op en vertrok: ‘Het voelde voor anderen misschien destructief, maar voor mij was het een unieke kans op een nieuw professioneel begin. Ik was wel eenzaam in het begin, maar het bloed ging weer stromen. Ik merkte dat ik ook zonder Oxford-master Slavische Talen – die sommige collega’s wel hadden – mijn hoofd prima boven water kon houden. Mijn Russisch ging met sprongen vooruit. En ik vond mezelf terug aan de keukentafel van mijn buurvrouw, waar we vragen bespraken waar ik me eigenlijk tot die tijd alleen maar op een abstracte manier mee had beziggehouden. Zoals: Als Poetin wint in de verkiezingen, is dat dan een democratisch resultaat? Veel Russen sluiten zich totaal af van de politiek, zien zichzelf niet als politieke wezens met politieke inspraak. Wat doet dat met de samenleving?’
Overgrootvader
Na verloop van tijd drong de vraag zich ook op wat haar eigen band was met dit land. ‘Mijn moeder was benauwd voor mijn keuze, en we spraken nog steeds weinig over Rusland. Maar ineens zag ik mensen om me heen met trekjes van haar, in het besef dat ik uiterlijk als twee druppels water op haar lijk. Ik begon haar vragen te stellen over haar jeugd, bijvoorbeeld of ze ooit naar de 9 mei-viering was geweest. En toen – hoe pijnlijk ook – opende ze toch het boek. Ze zei: “Op de Dag van de Overwinning gingen we naar het park met jouw opa, zijn uniform vol insignes. En ze vertelde over mijn overgrootvader, die in 1937 werd gearresteerd op verdenking van het beramen van een aanslag op Stalin. Zijn gezin ontvluchtte Moskou naar de Donbas; mijn moeder ontvluchtte de Donbas later voor Nederland, en ook ik moest snel mijn biezen pakken in maart dit jaar. Dit herhalende vertrek heeft iets van een intergenerationeel déjà vu. Momenteel werk ik aan een boek over mijn overgrootvader Fjodor.’
Literaire pen
Terug naar haar jaren in Moskou. Al snel mocht Hartog op de redactie van The Moscow Times ook reportages en achtergrondverhalen schrijven, en toen oprichter Derk Sauer in 2017 de krant terugkocht, kreeg ze het aanbod hoofdredacteur te worden. Ook in Nederland rees haar ster, als Ruslandcorrespondent van De Groene Amsterdammer en RTL, en als tafelgast bij De Wereld Draait Door. In haar verhalende artikelen blijft ze liefst dicht bij de ervaring van gewone burgers, vaak is zij daarbij als ik-persoon ook nadrukkelijk aanwezig.
‘Het gekke is dat ik pas sinds een paar jaar in het Nederlands schrijf. En daarmee worstel ik eerlijk gezegd nogal. Ik bouw mijn zinnen heel voorzichtig op, haal de vertaalapp erbij om de precieze betekenis van woorden en uitdrukkingen te checken. In mijn hoofd vloeien eigenlijk alle talen eerst samen voordat ik een vertaling maak. Ik interview in het Russisch en denk vaak in het Engels. Misschien kom je zo op frisse nieuwe constructies en metaforen.’
Toen ik in de rechtszaal zat tijdens de Navalny-zaak, dacht ik: “Dieper zullen we niet zinken.” Dat gebeurde dus wel.’
Vertrek uit Rusland
Rusland heeft met de wet tegen ‘nepnieuws’ het schrijven over de oorlog onmogelijk gemaakt, Hartog koos ervoor vanuit Georgië verslag te blijven doen. Aan eigen verdriet over het afscheid is ze nauwelijks toegekomen. ‘Russen die zijn gevlucht naar Europa of Georgië hebben hun leven zien instorten: werk, familie, bezit moesten ze achterlaten. Ook Oekraïners zijn alles kwijt, soms zelfs een dierbare. Daarbij vergeleken stelt mijn verdriet geen zak voor.’ Als journalist wil ze graag controle houden over haar emoties, maar onwerkelijk blijft het: ‘Ik kwam aan in Rusland vlak na de protesten tegen de herverkiezing van Poetin in 2011 en 2012. Tot voor kort waren er landelijke grassroots organisaties die in vrijheid hun afwijkende standpunten konden uitdragen. Ook journalisten konden hun werk redelijk goed doen, ook al kwamen er het laatste jaar wel barstjes in dat beeld. Toen ik in de rechtszaal zat tijdens de Navalny-zaak, dacht ik: “Dieper zullen we niet zinken.” Dat gebeurde dus wel.’
Escaleren
Ze overziet: ‘Altijd heb ik me ingezet om niet-vooringenomen te schrijven over de rijke en gevarieerde Russische ervaringen. Van doemdenken of zware koppen boven artikelen moest ik nooit veel hebben. Zie je wel, had mijn moeder nu kunnen zeggen, maar dat doet ze niet. We praten veel over het dramatische lot van Oekraïners en Russen.’ Hartog denkt na over haar eigen toekomst. De lotgevallen van Russische vluchtelingen in Georgië zijn een opdrogende journalistieke bron. Dus wat nu? Terug naar Nederland? ‘Dat in geen geval. Rusland is zo belangrijk, de Russen zijn zo intens, de vragen zo fundamenteel. Nu ik die schaalgrootte gewend ben, is Nederland geen optie meer. Ik kan eigenlijk alleen maar escaleren, maar hoe? Een leven zonder Rusland?’ Ze speelt met de gedachte om naar Latijns-Amerika te gaan.
Dit artikel verscheen eerder in alumnimagazine Leidraad.
Tekst: Fred Hermsen
Foto's: Taco van der Eb