Met nieuwe technieken een kijkje in de belevingswereld van bonobo’s en orang-oetans
‘Door te werken met een touchscreen kan je zoveel leren over aandacht en spiegeling van emoties van mensapen. Via Eye-tracking volg je waar ze specifiek naar kijken.’ Dieren hebben emoties, ziet psycholoog Evy van Berlo in haar onderzoek in samenwerking met Apenheul. Promotie 19 mei.
Emoties van dieren is heel lang iets geweest dat je niet kunt bevatten, volgens Evy van Berlo. ‘Het is moeilijk om te bepalen welke emoties dieren hebben. Dat is bij mensen al moeilijk, maar die kunnen erover praten. We hebben in ons onderzoek aangenomen dat dieren waarschijnlijk wel emoties hebben, gezien hun gezichtsexpressie, lichaamshoudingen en gedrag. Maar wat trekt hun aandacht, waar zijn ze in geïnteresseerd? Dat betekent dan blijkbaar iets. Ik wil wel claimen dat het met emoties heeft te maken.’ Dat maakt cognitief psycholoog Van Berlo inzichtelijk in haar promotieonderzoek.
Emoties en empathie
‘Door ons in te voelen in andermans emoties krijgen we meer inzicht in wat anderen voelen, zodat we er beter op kunnen reageren’, legt Van Berlo uit. ‘Dat is belangrijk voor de sociale cohesie en de verbintenissen in een groep. Dat geldt in veel groepen waarin mensen relaties aangaan. Hoe krijgen we nu meer inzicht in de belevingswereld van dieren die dichtbij ons staan, de mensapen. Hoe kunnen we de bonobo’s beschermen, waarvan er nog maar weinig in het wild leven. Ook de orang-oetans zijn ernstig met uitsterving bedreigd. Ook daarom vind ik dit onderzoek belangrijk, vanuit het oogpunt van dierenwelzijn. Daarvoor willen we empathie creëren bij het grote publiek.
Onderzoek in Apenheul
In Apenheul deed Van Berlo onderzoek met de bonobo’s en de orang-oetans, en ook met de bezoekers om te vergelijken. ‘Bovendien is het heel leuk aan mensen te vertellen dat wij samenwerken met Apenheul om meer inzicht te krijgen in de belevingswereld van dieren. Veel lijkt op wat wij ook kunnen. Ze hebben een complex bestaan, net als wij. Er is meer dan je ziet aan de buitenkant.’ Van Berlo heeft zich gericht op twee aspecten van gedrag bij mensapen. Ze onderzocht bij de bonobo’s hun aandacht voor emoties en bij de orang-oetans de mimicry, het spiegelen van sociaal gedrag.
Aandacht van bonobo’s
De bonobo’s leerden om een grote zwarte stip op een scherm aan te raken zodra die stip verschijnt. Daarna krijgen de apen heel kort twee plaatjes tegelijk op het scherm te zien; eentje van een emotionele soortgenoot en eentje van een neutrale soortgenoot. Dat zijn groepsgenoten van de bonobo’s of onbekende individuen uit andere dierentuinen of in het wild. Daarna verschijnt er op de plek van een van die twee plaatjes opnieuw een stip die de apen moeten aanraken. Daarbij reageren ze het snelst op het plaatje van de soortgenoot met de emotionele uitdrukking. Dat onderzoek is al eerder gedaan door Mariska Kret. Nieuw in dit onderzoek is de aandacht van bonobo’s voor emoties van bekende én onbekende soortgenoten.
‘Ik vind het gaaf om te zien dat bonobo’s ook aandacht hebben voor de emoties van hun soortgenoten.’
Mensen hebben ook meer aandacht voor andere mensen met emoties, maar die gaat uit naar bekende individuen. Misschien hebben de bonobo’s meer aandacht voor sociaal contact net onbekenden omdat ze leven in een gebied waar geen concurrentie is om voedsel. Dan is die nieuwe soortgenoot een kans voor sociale contacten. Bij mensen gaat meer aandacht uit naar mensen die dichtbij ons staan. Evolutionair is dat waarschijnlijk zo gegroeid in omgevingen met moeilijker omstandigheden en minder voedsel, waardoor je je meer richt op bescherming van je vrienden en familie.
Mimicry bij orang-oetans
Bij sociale dieren blijkt uit eerder onderzoek dat gapen aanstekelijk is. De aanstekelijkheid van gapen en krabben kennen we zelf ook. Maar een orang-oetan leeft niet in een groep; ze leiden een solitair leven en komen veel minder bij elkaar. Omdat er in hun omgeving minder voedsel beschikbaar is zijn anderen hun concurrenten. In Apenheul kregen orang-oetans drie video’s te zien van twee mannetjes in hun dierentuingroep, een bekende, een andere onbekende en een van een Avatar. Orang-oetans gaan ook gapen als ze video’s zien van hun gapende soortgenoten, maar de gapende Avatar werkte niet aanstekelijk, daar was geen significant verschil. We hebben voor het eerst aangetoond, dat het sociale niet perse noodzakelijk is voor mimicry. Een orang-oetan is minder sociaal en doet gapen toch na.
Meer inzicht
Het grootse deel van het promotieonderzoek is gericht op meer inzicht krijgen in de belevingswereld van de mensapen. ‘Maar de gebruikte technieken in dit fundamentele onderzoek zouden ook ingezet kunnen worden in de dierentuinpraktijk. Ze maken meer zichtbaar dan bij gewone observaties. Wat eerder al lukte bij mensen, blijk nu ook bij dieren mogelijk. Met de onderzoeksgroep van Mariska Kret zijn wij de eersten in Nederland die dat doen. Toen wij ermee begonnen was dergelijk onderzoek alleen in Japan.’ In Artis werkt Van Berlo nu als postdoc samen met de Leidse bijzonder hoogleraar Karline Janmaat aan een 3D game met touchscreen waar de apen virtueel doorheen kunnen lopen. Als het ze lukt om fruit te verzamelen, krijgen ze in het echt ook een beloning.