Nederland in vervoering van het Spaans toneel
Joost van den Vondel staat bekend als de grootste Nederlandse toneeldichter van zijn tijd, maar hij was zeker niet de populairste. Het publiek in de 17e en 18e eeuw keek liever naar het zogeheten ‘Spaans toneel’. Leids universitair docent Olga van Marion schreef er een boek over, samen met Frans Blom (Universiteit van Amsterdam).
Spaans toneel, geschreven door Spaanse auteurs als Félix de Lope de Vega en Pedro Calderón de la Barca, veroverde vanaf halverwege de 17e tot ver in de 18e eeuw de harten van het toneelpubliek. ‘Het waren déze stukken waar de inwoners van de Republiek over spraken en aan refereerden. Niet de werken van auteurs als Joost van den Vondel, waar neerlandici later veel over hebben geschreven’, vertelt Van Marion. Ze beschrijft het Spaans toneel en de populariteit ervan in Nederland in het boek ‘Spaans toneel voor Nederlands publiek.’ Haar overkoepelende boodschap naar aanleiding van dit onderzoek liegt er niet om: ‘We moeten, bij het bekijken van de toneelcultuur in Nederland van de 17e en 18e eeuw, af van die nationalistische, inwaarts gekeerde blik.’
‘We moeten, bij het bekijken van de toneelcultuur in Nederland van de 17e en 18e eeuw, af van die nationalistische, inwaarts gekeerde blik.’
Sigismundus, Prince van Poolen
Van Marion komt tot die conclusie na het bekijken van de boekhouding van de Amsterdamse Schouwburg in die tijd, zo’n beetje de enige Europese schouwburg die er een boekhouding op nahield. Dankzij recettegegevens en andere data over gespeelde voorstellingen, verzameld in de digitale database ONSTAGE [gemaakt door medewerkers en studenten van de UvA, red.], kon zij de impact van het Spaans toneel in Nederland in volle breedte overzien. Als voorbeeld van de populariteit en reikwijdte van het Spaans toneel gebruikt ze in haar boek de voorstelling ‘Sigismundus Prince van Poolen’ (uit het Spaans: ‘La vida es sueño’, ofwel ‘Het leven is een droom’). Dit stuk stond, in verschillende versies, in Nederland maar liefst honderdvijftig jaar lang op het programma.
Gedrogeerd
‘Sigismundus, Prince van Poolen’ gaat - héél kort gezegd - over een Poolse koningszoon die door zijn vader in het gevang wordt gezet, omdat een voorspelling zegt dat de zoon het rijk in het ongeluk zal storten. Sigismundus groeit op in een torenkamer, zonder dat hij weet waarom of wie hij is. Als Sigismundus volwassen is, wil zijn vader toch één dag uitproberen hoe zijn zoon zou regeren. Sigismundus wordt gedrogeerd, uit de kerker gehaald en op de troon gezet. Al snel wordt hij de zo gevreesde tiran, en dus krijgt hij weer een slaapmiddel toegediend en wordt teruggebracht naar zijn cel. Sigismundus wordt wakker en denkt dat hij gedroomd heeft. Hij overdenkt de daden in zijn droom en krijgt spijt. Aan het einde van het stuk wordt Sigismundus tóch koning, maar nu een vriendelijke en vredelievende heerser.
Traditionele wetten overboord
‘Sigismundus bevat alle kenmerken van het door het Nederlands publiek zo geliefde Spaans toneel’, vertelt Van Marion. ‘Het gaat over heersers die vallen en gewone lieden die worden verheven tot heerser. Het gaat over liefde, er zit tragedie én komedie in, en alle traditionele Griekse toneelwetten over eenheid van tijd, plaats en handeling gaan overboord. De beroemde Spaanse toneelschrijver Lope de Vega zegt dat hij dit heel bewust doet. Het gaat erom dat het publiek wordt vermaakt, vindt hij, en niet om te beantwoorden aan oude literaire wetten.’
Hoe Rembrandt zijn stem terugkreeg
In onze podcast Enkeltje Wetenschap vertelt Olga van Marion over een ander bijzonder project waaraan ze meewerkte. Samen met andere wetenschappers reconstrueerde ze namelijk de stem van schilder Rembrandt van Rijn!
Opkomst burgerlijk toneel
Uiteindelijk neemt in de loop van de 18e eeuw de interesse in Nederland voor het Spaans toneel af. Door de opkomst van het burgerlijk toneel, vermoedt Van Marion. ‘Het Spaans toneel speelde zich vaak af aan een koninklijk hof en ging over fantastische verwikkelingen. Maar op een gegeven moment gingen gewone mensen en hun dagelijkse leefomstandigheden een steeds grotere rol spelen.’
Overigens zorgde de populariteit van het Spaans toneel voor nog een andere belangrijke ontwikkeling in Nederland: de opkomst van de actrice. Maar daarover schrijft Van Marion nu een apart boek, ‘Gouden Diva’s’.
Tekst: Jan Joost Aten
Boekentip
Een allesomvattende boek over deze periode is geschreven door Frans Blom, Leids alumnus Klassieke talen en Nederlandse taal- en letterkunde: Podium van Europa. Creativiteit en ondernemen in de Amsterdamse Schouwburg van de zeventiende eeuw.