Liveable Communities: project met duurzame vergezichten
Marja Spierenburg, hoogleraar Antropologie van duurzaamheid en levensonderhoud, laat met het programma Liveable Communities – Liveable Planet zien dat ambitie, hoop en geloof belangrijke drijfveren zijn voor wetenschap. Ze verbindt de Zuid-Hollandse Vrouw Vennepolder met de klimaatdoelen van de Verenigde Naties.
Spierenburg wil kijken hoe je duurzame gemeenschappen kunt opbouwen die bijdragen aan het behalen van de klimaatdoelstellingen van de Verenigde Naties. Het is duidelijk dat je duurzame gemeenschappen niet vanuit één discipline kunt benaderen. ‘Er komen zoveel andere aspecten bij kijken: bestuur, economie, biologie.'
Daarom zijn meerdere wetenschappers bij het programma betrokken: de collega-hoogleraren Eefje Cuppen (Bestuurskunde) en Jan Willem Erisman (Centrum voor Milieukunde Leiden, CML). Ook Maarten Schrama, universitair hoofddocent bij het CML, speelt een belangrijke rol. Spierenburg: ‘En bij onze virtuele bijeenkomsten zag ik ook weer heel andere wetenschappers, bijvoorbeeld van het LUMC en rechten, en zelfs een sterrenkundige.’
Het programma Liveable Communities - Liveable Planet, waarvan het project in de Vrouw Vennepolder deel uitmaakt, is een van de stimuleringsprogramma's van de universiteit die gesteund worden met 1 miljoen euro. De aftrap van het project in de polder zou in mei live plaatsvinden, maar corona verhinderde dat. Mogelijk komt die later in het jaar nog.
Onderzoek in de polder
De Vrouw Vennepolder is ruim 33 hectare groot en gelegen in het Groene Hart, op het grondgebied van Oud-Ade. Het is een veenweidegebied waarin boeren hun bedrijf hebben. Daarnaast is het gebied van groot cultuurhistorisch en landschappelijke belang. Maar het gaat achteruit: afname van biodiversiteit veroorzaakt door toenemende verstedelijking, hoge stikstofuitstoot, bodemdaling, inklinking van de bodem, uitstoot van broeikasgassen en toenemende verzilting. De boeren in het gebied hebben het moeilijk.
Ideaal onderzoeksgebied
Spierenburg heeft met haar project aansluiting gezocht bij wat al gaande was in de Vrouw Vennepolder: het is ideaal onderzoeksgebied. Inmiddels is 21 van de ruim 33 hectare landbouwgrond in handen van Land van Ons, een groeiende burgercoöperatie die uit ideële motieven landbouwgrond aankoopt. De eerste doelstellingen zijn herstel van de biodiversiteit en bestaanszekerheid voor de boeren, het ecosysteem verbinden met het sociale systeem. Land van Ons wil hier samen met boeren aan werken. En nu dus ook met Liveable Communities. Dat vraagt een heel andere instelling van de boeren. Ze gaan, in balans met de leefomgeving, gezond voedsel produceren. Andere doelen zijn de bodemkwaliteit herstellen, bodemdaling voorkomen door koolstofvastlegging en bijdragen aan het verminderen van stikstofuitstoot.
Waterpeil omhoog
In het gebied speelt ook de problematiek van verdroging. Die wordt deels veroorzaakt door het laag houden van het waterpeil, ooit gerealiseerd op verzoek van boeren die anders de drassige grond niet konden bewerken. In een deel van de Vrouw Vennepolder polder is de pomp inmiddels uitgezet; het land mag er drassig worden. Daar wordt nu geëxperimenteerd met het telen van gewassen die goed gedijen op waterrijke grond.
Observeren en vragen
De belangrijke inbreng van antropologen bestaat uit observeren en doorvragen. Wat is de invloed van de buitenwereld op de boer, zoals het verhandelen van voedsel, nationaal en internationaal, en de wet- en regelgeving, vooral die van de EU? Een boer is nooit alleen, de omgeving bemoeit zich intensief met hem. En hoe verloopt de dialoog met Land van Ons, hoe de besluitvorming en hoe gaat het er in de praktijk aan toe? Studenten lopen rond om hiernaar onderzoek te doen. Maar de Vrouw Vennepolder begrenst het project niet: Spierenburg betrekt er ook graag het werk bij van bioloog Koos Biesmeijer, die in de Bollenstreek op zoek is naar vermindering van het middelengebruik door bollentelers
Afrika
Spierenburg heeft vergezichten van opschaling en internationale verspreiding. Maar ze ziet ook dat dat niet zo eenvoudig is. ‘We willen in elk geval een voorbeeld zijn voor andere projecten’, zegt ze. Spierenburg is als antropoloog veel in Afrika geweest kent de landbouw daar goed. ‘Ik heb gezien hoe boeren ook daar gedreven worden in een waardeketen waar ze zelf weinig profijt van hebben. Maar tevens dat een tamelijk onoverzichtelijke situatie in feite heel efficiënt bleek te zijn. Boeren verbouwen in wisselende seizoenen, in wisselende groepen wisselende producten: in elk seizoen wordt het land voor een ander product gebruikt.’ Wisselteelt voorkomt uitputting van de bodem, dat weet de Afrikaanse boer, dat weet de Nederlandse boer.
Parallellen?
Zijn er parallellen tussen Afrika in Nederland? In elke geval wel in de manier waarop Spierenburg kijkt. In een document over het project valt vaak het woord ‘waarden’. Daar begint het volgens haar. Welke waarden wil je nastreven? Voedsel- en bestaanszekerheid op een voor de natuur duurzame wijze realiseren, lijkt de essentie. Hier, daar, overal. Op een manier die past in de omgeving.
Meerdere functies in één gebied
Wat in de Vrouw Vennepolder gebeurt is meerdere functies in één gebied combineren. Spierenburg is gecharmeerd van dat uitgangspunt. Het is ook de basis van de nieuwe Omgevingswet* die in de maak is. In het dichtbevolkte Nederland liggen er vaak conflicterende claims op grond: de ene partij wil woningbouw, de ander natuurbehoud, de volgende bedrijvigheid.
Spierenburg benadrukt dat het project nog maar net is begonnen en dat het, ook wetenschappelijk gezien, nog in de steigers staat. Dat staat de ambitie, de hoop en het geloof niet in de weg. Dat er iets uit voort kan komen dat wijd en zijd, misschien wel wereldwijd, betekenis krijgt.
* Vlak na het gesprek, op 26 mei, kwam in het nieuws dat de nieuwe Omgevingswet met zeker een half jaar is uitgesteld.
Tekst: Corine Hendriks
Foto banner: 'Kokkie'