Rijksmuseum Boerhaave opent tentoonstelling met grote rol voor coronacrisis
In april van dit jaar zou in Rijksmuseum Boerhaave de tentoonstelling ‘Besmet!’ geopend worden. Door de coronacrisis werd deze echter uitgesteld, maar het museum heeft in de tussentijd niet stilgezeten. Op 16 juli gaat de tentoonstelling alsnog van start, en de coronacrisis heeft natuurlijk een grote rol gekregen.
Het museum begon twee jaar geleden al met de voorbereidingen van ‘Besmet’, maar dat het nu zo aan zou sluiten bij de actualiteit, had niemand verwacht. In februari werd al gemeld dat de uitbraak van het coronavirus terug zou komen in de tentoonstelling, maar in de tussentijd leek de actualiteit alleen maar te versnellen. Mieneke te Hennepe, docent medische geschiedenis bij het LUMC, heeft als conservator de tentoonstelling samengesteld. ‘We verzamelden in de aanloop naar de oorspronkelijke opening van april al informatie over het coronavirus. Sinds kort hebben we ook een conservator die zich bezig houdt met modern verzamelen, wat inhoudt dat de actualiteit nauw gevolgd wordt en ook in de tentoonstelling verwerkt wordt. De coronacrisis is wel een heel goed voorbeeld van hoe dat van pas kan komen natuurlijk.’
Historisch en actueel
De tentoonstelling was oorspronkelijk gebaseerd op een zogenaamde “ziekte X”, een nog onbekende ziekte die in de toekomst een epidemie zou kunnen worden. Te Hennepe: ‘Dat was de rode draad die door heel de tentoonstelling liep. Nu is het coronavirus de rode draad geworden. Zo tonen we objecten die met het coronavirus te maken hebben, zoals een beademingsapparaat uit de jaren ’60. Dit historische apparaat is door de TU Delft gebruikt om er een nieuwe, modernere variant van te maken. Dat is tegelijkertijd ook een mooi voorbeeld van hoe historische collecties bij kunnen dragen aan ons begrip van de huidige situatie.’
In de tentoonstelling komen niet alleen maar historische objecten voor. ‘We proberen zoveel mogelijk actualiteit erin te verwerken, maar dat kan nog wel eens lastig zijn. Onderzoek bijvoorbeeld is best moeilijk om goed af te beelden. Vandaar dat we ook kunstobjecten hebben gebruikt, want kunstenaars hebben vaak hele creatieve manieren om dat soort abstracte onderwerpen toch te kunnen laten zien.’
Kunst als emotie
Als voorbeeld hiervan noemt Te Hennepe een kunstwerk van Anna Dumitriu, een biokunstenaar. Ze heeft een jurk gemaakt met allerlei materialen die refereren aan de zeventiende eeuw, toen de tweede pestepidemie over de wereld raasde. Ook zit er genetisch materiaal van, gelukkig dode, pestbacteriën verweven in de historische borduursels. En er steken allerlei takken lavendel uit de bovenkant van de jurk. Lavendel werd vroeger gebruikt omdat het zogenaamd de bacterie zou afstoten. ‘Het interessante van dit kunstwerk vind ik, naast dat het gewoon een mooi object is, dat het mogelijk wat angst op zou kunnen roepen bij bezoekers. De jurk ziet er enigszins beangstigend uit, en misschien dat mensen toch een beetje huiverig zijn nog voor de bacteriën die erin verwerkt zijn. Zo kan dit kunstwerk misschien ervoor zorgen dat mensen de angst die toentertijd heerste zelf beter herkennen. Emoties spelen een enorm belangrijke rol in de tentoonstelling, en voor mijn gevoel komt dat allemaal samen in dit kunstwerk.’
Grote rol voor LUMC
Naast conservator is Te Hennepe ook docent bij het LUMC, waar ze colleges geeft over medische geschiedenis. Dit kwam goed van pas bij het samenstellen van de tentoonstelling. ‘Ik probeer bij mijn colleges altijd het menselijke aspect mee te nemen, in beeld of verhaal. Zo laat ik bijvoorbeeld een onderzoeker, een arts of juist een patiënt uit de geschiedenis zelf aan het woord. Dat heb ik ook meegenomen naar de tentoonstelling, wat een mooie wisselwerking geeft. Het ene moment kijk je vanuit het perspectief van een patiënt, en het andere moment kijk je vanuit het perspectief van een arts of onderzoeker.’
Ebolabescherming
Voor het verwerken van de actualiteit in de tentoonstelling was de samenwerking met het LUMC erg belangrijk. ‘Een voorbeeld is een COVID-box die we hebben gekregen, waarmee je coronapatiënten op afstand kan behandelen. Ook kregen we een aantal tests om te laten zien. Daarnaast hielp het LUMC met de aankleding van een pop met ebolabescherming, omdat dat de meest strenge uitrusting is.’ Deze mannequin wordt tentoongesteld met nog twee andere modellen, een zeventiende-eeuwse pestdokter en een twintigste-eeuwse quarantaine arts.
Verhalen uitbeelden
Die historische context is ook belangrijk in de rest van de tentoonstelling. ‘Het zou wel mooi zijn als we het publiek een boodschap mee kunnen geven. Sommige mensen zullen bijvoorbeeld zien dat we wel vaker dit soort situaties mee hebben gemaakt, hetgeen geruststellend kan werken. Anderen zullen juist zien hoe ver we gekomen zijn op bijvoorbeeld het gebied van vaccinaties. Aan de andere kant laat alle historische context misschien juist zien hoe complex het allemaal is, en hoe moeilijk het is om nu al te zeggen wat werkt en wat niet.’
De snelle ontwikkelingen in de actualiteit vormen ook een klein probleem. ‘Een tentoonstelling is niet zoals een krant, waar je een dag van tevoren nog dingen aan kan passen. Op een gegeven moment moesten we wel zeggen: het is nu af.’ Toch is er wat ruimte overgehouden indien het nodig is. ‘We hebben bijvoorbeeld een grote tijdlijn met allemaal verschillende behandelingen tegen infectieziekten. Daar hebben we helemaal aan het eind een kleine, lege vitrine. Dat is nu nog symbolisch, om de enorme zoektocht of jacht op een vaccin uit te beelden, maar we hopen eigenlijk dat daar op den duur het middel tegen covid-19 komt te liggen. En zo zijn er nog wel een aantal plekken in de tentoonstelling die bijgewerkt kunnen worden.’
Tekst: Ramón van Doorn
De tentoonstelling is geopend van vrijdag 17 juli tot en met 9 januari 2022. Voor de inhoud is samengewerkt met het RIVM, het LUMC, de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij en de GGD HollandsMidden. Financieel is de tentoonstelling mede mogelijk gemaakt door Zorg en Zekerheid, Janssen Campus Nederland, CHDR en de Van der Mandele Stichting.