In Memoriam Professor Huib Ovaa
Op 19 mei 2020 is onze collega en goede vriend Professor Dr. Huib Ovaa overleden aan de gevolgen van prostaatkanker. In de zomer van 2019 werd Huib ziek. In eerste instantie leek Huib een relatief onschuldige infectieziekte te hebben opgelopen. Deze diagnose moest echter helaas al snel bijgesteld worden. Huib heeft het afgelopen jaar verschillende behandelingen ondergaan, die uiteindelijk niet hebben mogen baten. Hij bleef altijd optimistisch, is zo lang mogelijk aan het werk gebleven en heeft zijn omgeving zo min mogelijk willen belasten met zijn strijd tegen de ziekte. Huib is 46 jaar geworden.
Huib werd op 18 december 1973 in Utrecht geboren. Na het behalen van zijn vwo-diploma aan de Stedelijke Scholengemeenschap Middelburg is hij in 1993 begonnen met zijn studie scheikunde aan de Universiteit Leiden. In 1997 studeerde hij af en in 2001 promoveerde hij, cum laude, aan de Universiteit Leiden op het proefschrift getiteld ‘Olefin metathesis in carbohydrate chemistry: synthetic applications’. Van 2001 tot 2004 was Huib postdoctoraal onderzoeker aan de Harvard Medical School, alwaar hij, als volleerd synthetisch organisch chemicus, biochemisch en immunologisch onderzoek verrichte en zijn academische opleiding voltooide.
In 2004 werd Huib aangesteld als groepsleider aan het Nederlands Kanker Instituut (NKI-AvL), een aanstelling die in 2012 vergezeld werd door een gasthoogleraarschap binnen het Leiden Instituut voor Chemisch Onderzoek (LIC) aan de Universiteit Leiden. In 2017 werd Huib benoemd tot hoogleraar in de Chemische Biologie aan het LUMC alwaar hij tot aan zijn overlijden (mede) leidinggaf aan zijn onderzoeksgroep en de afdeling Chemische Immunologie.
Huib was een begenadigd, zeer gedreven, zeer productief en bovenal zeer creatief onderzoeker die de grenzen tussen de chemie en de biologie voortdurend opzocht en overschreed. In feite bestonden deze grenzen voor hem niet in zijn streven uitdagend, inspirerend en vernieuwend onderzoek te doen. Onderzoek dat hij graag in samenwerking uitvoerde: hij voelde zich, als organisch chemicus van origine, als een vis in het water tussen biochemici, moleculair biologen, celbiologen en immunologen, zowel op het NKI als meer recent aan het LUMC. Hoewel in de knop gebroken is het grote talent dat zich tijdens zijn studie, promotieonderzoek en postdoctoraal onderzoek openbaarde, tot volle wasdom gekomen. Huib was in 2004 een van de eerste chemisch biologen in Nederland. Anno 2020 was hij een van de meest vooraanstaande onderzoekers op dit vakgebied wereldwijd.
De nalatenschap van Huib is enorm en divers. Hij heeft een groot aantal wetenschappelijke toppublicaties op een divers aantal onderwerpen op zijn naam staan. Zonder zich te focussen op één onderwerp – hij heeft school gemaakt op uiteenlopende onderwerpen in de organische chemie, de medicinale chemie en de chemische biologie – is de naam van Huib Ovaa onlosmakelijk verbonden met één biomolecuul: ubiquitine. Zijn laboratorium is dé plek wereldwijd waar met behulp van geavanceerde chemische gereedschappen en uitgekiende chemisch-biologische strategieën, de complexiteit van eiwit ubiquitylering en de consequenties daarvan op ziekte en gezondheid wordt onderzocht. Eiwit ubiquitylering is een centraal thema in de celbiologie en humane (patho)fysiologie dat nog slechts zeer beperkt begrepen wordt. Het is een zeer groot en zeer dynamisch onderzoeksveld waarin Huib zich gedurende de ruim 15 jaar dat zijn onafhankelijke carrière heeft mogen duren een centrale positie heeft verworven en op verschillende momenten beslissende sturing aan gegeven heeft. Zijn gereedschapskist aan chemicaliën, verkregen door hoogstaande synthetisch organische chemie, om deubiquitylerende enzymen (enzymen die de ubiquitine markeringen van eiwitten verwijderen) aan te tonen en te bestuderen vindt tot op heden gretig aftrek bij onderzoekers wereldwijd. Onderzoek aan deze enzymen, en het ontdekken van remmers van deze enzymen voor mogelijke toepassing in de kliniek, is ondenkbaar zonder de ontdekkingen van Huib. Ontdekkingen, die onder andere ook geleid hebben tot de oprichting door Huib van de biotechnologie start-up, UbiQ.
Van zo mogelijk nog groter belang, en van grote wetenschappelijke schoonheid, is zijn werk van recenter datum: het ontwerp van chemische gereedschappen waarmee de enzymen die ubiquitine markeringen aanbrengen: de ubiquitine ligases, in kaart gebracht kunnen worden. Naast dat dit conceptueel een zo mogelijk nog grotere uitdaging was dan het werk aan ubiquitine hydrolases is de medische potentie van deze vindingen mogelijk gigantisch. Eiwit ubiquitylering is minstens zo complex als eiwit fosforylering, en de corresponderende familie van de eiwit ubiquitylerende enzymen minstens zo divers als die van de eiwit fosforylerende enzymen: de kinases. Daar waar de afgelopen decennia tientallen kinase remmers de kliniek bereikt hebben voor de behandeling van verschillende vormen van kanker, moet de eerste klinisch inzetbare ubiquitine ligase remmer nog ontwikkeld worden. Hoewel voor Huib zelf te laat is de toekomst echter rooskleurig en zal de toekomstige ontwikkeling van dergelijke remmers in belangrijke mate te danken zijn aan het werk van Huib.
Naast een zeer begenadigd onderzoeker was Huib met name ook een groot liefhebber van het academische werk. Hij hield van zijn onderzoek, en hij hield van de collega’s binnen zijn groep met wie hij zijn onderzoek uitvoerde. Hij was veeleisend voor zijn medewerkers en ging tegelijkertijd voor ze door het vuur. Hij was kritisch in het selecteren van samenwerkingspartners waarbij kwaliteit vooropstond, en gaf eenmaal gekozen partners zonder restricties alles wat hij in zich had. Zijn werk was zijn leven, en hij genoot er met volle teugen van. Hij was trots op zijn successen en de mensen in zijn groep met wie hij zijn successen behaalde. Het was een geweldige, inspirerende, eigenzinnige maar trouwe collega die we ontzettend gaan missen. Onze gedachten zijn bij zijn nabestaanden: zijn levensgezellin Kori, zijn moeder, broer, zus, familie en vrienden.
Pancras Hoogendoorn, Decaan, Leiden University Medical Center
Michiel Kreutzer, Decaan, Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen, Universiteit Leiden
Jacques Neefjes, Voorzitter, Divisie Chemische Immunologie, Leiden University Medical Center
Herman Overkleeft, Wetenschappelijk Directeur, Leiden Instituut voor Chemisch Onderzoek