FNV- subsidie voor psychologisch onderzoek naar effect basisinkomen
De psychologen Fenna Poletiek en Erik de Kwaadsteniet krijgen van vakbond FNV een subsidie om te onderzoeken hoe mensen zich gaan gedragen ten opzichte van werk als ze een basisinkomen krijgen. Hoe gaan ze op zoek naar een antwoord?
Het idee van een basisinkomen bestaat al langer maar vakbond FNV houdt zich er sinds vier jaar serieus mee bezig (zie kader: De vraag is nu wat de gedragseffecten van het basisinkomen. Cognitief psycholoog Fenna Poletiek en sociaal psycholoog Erik de Kwaadsteniet gaan op zoek naar het antwoord.
Persoonlijke prijs voor werk
Meer wetenschappelijk geformuleerd betreft het onderzoeksproject de subjectieve waarde van betaald werk en de persoonlijke prijs die we ervoor willen betalen. Hoe veranderen onze houding, ons gedrag en onze bereidheid tot risico’s nemen, als werkloosheid niet langer de wachtkamer voor nieuw werk is, maar een levensstijl? Hoe is het als betaald werk kwaliteit kan toevoegen aan ons leven, maar geen kwaliteit kan wegnemen? Om daarachter te komen vergelijken de wetenschappers twee scenario’s: het bestaande uitkeringsstelsel en een stelsel waarin werklozen zonder voorwaarden een minimum bestaansinkomen krijgen. Dat gebeurt in de vorm van experimenten, niet alleen maar met vragenlijsten.
Vergelijkende spelsituaties
De gebruikelijke methode bij onderzoek naar de maatschappelijke houding tegenover een interventie bestaat uit het voorleggen van een vragenlijst: proefpersonen wordt gevraagd wat ze zouden doen als de uitkering vervangen zou worden door een basisinkomen. Een nadeel van die methode is dat proefpersonen moeten nadenken over eigen gedrag. De antwoorden kunnen vertekend zijn door sociaal wenselijke antwoorden of het ontbreken van het vermogen om zich de fictieve situatie voor te stellen. De Kwaadsteniet en Poletiek gaan daarentegen experimenten doen: in een spelsituatie worden condities van het uitkeringsstelsel vergeleken met die van een stelsel met een basisinkomen.
De proefpersoon betrapt
Proefpersonen kunnen kiezen om uitdagende of eenvoudige taken te doen op een computer, waarvoor ze een hogere beloning kunnen verdienen en een uitkering kunnen kwijtraken. Of ze worden minder beloond met behoud van een basisinkomen. Worden mensen dan kieskeuriger met betrekking tot werk? En in welk opzicht? Willen ze in de basisinkomen-conditie nog wel saaie taken doen? En als die veel extra geld opleveren? Bij hoeveel extra willen ze die taken doen? In een experiment worden de proefpersonen als het ware ‘betrapt’ op hun gedrag, zonder erop te hoeven reflecteren zoals bij een vragenlijst.
Bij dit soort simulatie-experimenten is het de vraag of de uitkomsten representatief zijn voor gedrag buiten het lab. Onderzoek, aldus Poletiek, laat echter zien dat onze reacties op intrinsieke en materiële beloningsvormen vrij fundamenteel lijken, en daarmee goede voorspellers zijn van hoe we ermee omgaan in spel- en natuurlijke situaties.
Wat betekent mijn werk écht?
Poletiek vindt dat het onderzoek goed in deze tijd past: ‘Als de crisis iets nuttigs zal achterlaten is dat misschien wel de terugkeer naar het echte. Echte contacten, echte gezondheid, echt plezier’, stelt ze. ‘Die trend was al zichtbaar vóór het virus uitbrak, maar marginaal, in tegenbewegingen als veganisme, minimalisme, vliegschaamte, consuminderen, open access, en theoriegedreven en replicatieonderzoek. Het onderzoek dat wij gaan doen gaat over echt werk.’ Daarmee bedoelt Poletiek betaald werk waarvan we helemaal zelf afwegen of we het willen doen of niet. Omdat het zinvol of fijn is, of omdat het ons ruimere financiële mogelijkheden biedt.
‘Nu’, aldus Poletiek, ‘In de eenzaamheid van de thuisopsluiting maar toch aan het werk, komt ook deze notie bij ons op. Wat betekent wat ik voor mijn geld doe nou eigenlijk écht? Na de coronacrisis wacht ons een beschadigde arbeidsmarkt. Hoe gaan we straks om met de talloze werklozen? Iedereen terug de arbeidsmarkt opdrijven? Of iets heel anders? Een baan of écht werk?’
Meer wederkerigheid
Met een basisinkomen wordt de relatie werkgever–werknemer wederkeriger, stelt Poletiek ’Werkzoekers bepalen of zij willen werken en welk werk ze willen doen. De politieke discussie over het basisinkomen beweegt dan ook tussen enerzijds de angst dat mensen wegblijven van de arbeidsmarkt, en onzinnig of te laag betaald werk niet meer willen doen. Maar een basisinkomen verlost ons ook van de werkloosheid zoals we die nu kennen, inclusief de psychologische druk van de sollicitatieplicht en het maatschappelijk stigma.’
FNV: basisinkomen past bij een betere verdeling van werk en inkomen
Vier jaar geleden kreeg vakbond FNV op een ledenvergadering de opdracht van de leden om de mogelijkheden van het basisinkomen te verkennen, als alternatief voor het huidige uitkeringsstelsel, vertelt Thom Bijenhof, beleidsmedewerker bij de FNV. De directe aanleiding waren vele voorbeelden van werken zonder loon. Zoals buitenschoonmaakwerk bij de gemeente Den Haag, waarvoor het budget werd geschrapt, waarna het werk werd voortgezet door mensen met een uitkering. De FNV ging met de opdracht van de leden aan de slag en kwam ook tot een definitie: een basisinkomen krijgt iedereen, wordt onvoorwaardelijk gegeven, zonder beperkingen wat betreft de besteding en het gaat om een vast bedrag dat voldoende moet zijn om sober van te kunnen leven. De experimenten die er zijn geweest met het basisinkomen, inclusief dat recent in Finland, voldoen volgens Bijenhof niet aan de criteria van de definitie van het basisinkomen. Dat Finse experiment in Finland voldeed onder meer niet omdat de deelnemers een selectie waren van mensen met een uitkering en het bedrag onvoldoende was om van te leven
Het onderzoek waarvoor het Instituut Psychologie de opdracht heeft gekregen is één van de onderzoeken die de FNV laat doen. Er wordt ook gekeken naar de financieringsmogelijkheden van het basisinkomen en naar de invloed op de tijdsbesteding. Geld is tijd, dus wat gaan mensen met die tijd doen? Een studie volgen of meer gaan mantelzorgen? ‘Ons doel is een model bedenken dat haalbaar is en waarmee we - onder meer in de politiek - de boer op kunnen’, aldus Bijenhof. ‘Dat past prima in ons algemene doel: een betere verdeling van werk, inkomen en vermogen.’
Tekst: Corine Hendriks/Fenna Poletiek
Mail de redactie