Een bredere kijk op de oorlog
Leids onderzoeker Ethan Mark heeft een missie, zo vertelt hij in alumnimagazine Leidraad. Hij wil dat we onze eurocentrische bril afzetten als we de Tweede Wereldoorlog bestuderen. Lang hebben we onszelf centraal gesteld. Na 75 jaar wordt het tijd om naar de verhalen van de rest van de wereld te luisteren.
In 2015 begon Japanoloog Ethan Mark een groot internationaal onderzoek: Global Histories of WWII: Imperial Crises and Contested Loyalties. Het doel is om onze kijk op de Tweede Wereldoorlog te verruimen, misschien zelfs te kantelen. Tot op heden zien we de Tweede Wereldoorlog vooral als een oorlog tussen landen, maar je kunt het ook bekijken als een transnationale oorlog tussen koloniale grootmachten. Waarom laten we de mensen op Java niet aan het woord over de oorlog, de man en vrouw in Ethiopië en India? De Europeaan hebben we lang genoeg gehoord. Laten we de oorlog eens bekijken vanuit niet-westers perspectief. Blijven goed en fout dan nog overeind? Een zoektocht naar nieuwe nuance. Zo zou je zijn missie kunnen noemen.
Wat is typerend voor de Europese kijk op de oorlog?
‘In onze ogen was de Tweede Wereldoorlog een oorlog waarin alle goede mensen van de wereld zich hadden verenigd in de strijd tegen alle foute mensen van de wereld. Het onrecht moest worden bestreden! Dat was de slogan. Paradoxaal genoeg was het Amerikaanse leger nog gesegregeerd. En hoe verschrikkelijk het ook was wat Duitsland en Japan deden, ze hadden in wezen geen absoluut ongelijk toen ze verklaarden dat ze niets anders deden dan wat Europa al honderden jaren deed: de wereld koloniseren. Duitsland en Japan wilden ook een stukje van de taart. Mensen uit Azië en Afrika hadden veel meer oog voor de pijnlijke en ironische overeenkomsten. De oorlog als zodanig was voor hen veel minder zwart-wit.’
Ethan Mark gaf ter gelegenheid van dodenherdenking dit jaar de eerste 'Uur van Herinnering-lezing'.
Vanwege de gekozen cookie-instellingen kunnen we deze video hier niet tonen.
Bekijk de video op de oorspronkelijke website ofMaar Japan was toch gewoon de agressor en dus fout?
‘Zeker, dat waren ze in China en uiteindelijk ook Zuidoost-Azië en de Stille Oceaan, maar er speelde ook een koloniale voorgeschiedenis mee die wij liever vergeten. We omarmen in Europa maar wat graag de slachtofferrol als het om de Tweede Wereldoorlog gaat, zonder na te gaan wat de oorlog betekende voor de eigenlijke bevolkingen van de bezette of betwiste gebieden elders in de wereld. Voor hen waren de Duitsers, Italianen of Japanners niet veel meer dan de laatste overheerser in een lange rij koloniale overheersers.’
Waar blijkt dat uit?
‘Er is in Azië bijvoorbeeld meer begrip voor mensen die hadden gecollaboreerd. De Bengaalse politicus Subhas Chandra Bose werkte met Japan samen omdat hij India wilde bevrijden van de Britse overheersing. Hij vocht mee tijdens de invasie van Indië in 1944. Het was een ramp, hij overleed ook al in 1945. Maar wat interessant is, het wordt hem tot op de dag vandaag niet kwalijk genomen dat hij voor de foute kant had gekozen. Mensen in India snappen dat het een strategische keuze was. Veel landen – niet toevallig de koloniën – twijfelden. Ze waren in ieder geval niet meteen op de hand van ‘ons’. Streefde je als kolonie naar onafhankelijkheid, dan was het misschien wel slimmer om je aan te sluiten bij de asmogendheden, in onze Europese ogen de bad guys. Maar wat is fout? Er is een mooi citaat van een nationalist uit Indië, Krishna Menon. In het begin van de oorlog werd hem in Londen gevraagd waarom hij maar geen kant kon kiezen. Waarom steun je ons niet in de strijd tegen nazi-Duitsland en Japan? Zijn antwoord luidde: je kunt net zo goed aan een vis vragen of hij liever in boter of in margarine gebakken wil worden.’
Wat zien we nog meer als we onze Eurocentrische bril afzetten?
‘Dan zien we dat de meeste Japanners niet alleen maar cynisch waren en leugens verkochten, maar net als veel Nederlandse soldaten die naar Indië afreisden om de ‘rust en orde’ te herstellen, oprecht meenden dat het goed was wat ze deden in Azië. Hun oorlog was gerechtvaardigd om Azië te bevrijden van het imperialistische westerse juk. We zien ook dat in 1944-1945 tussen de 3 en 4 miljoen mensen in Nederlands-Indië stierven van de honger, uitputting en ziekten. Waarom herdenken we deze mensen niet op 4 mei? Dat verbaast me. Het waren toch Nederlandse onderdanen?’
Dit is het eerste deel van het interview. Lees het hele interview in Leidraad (vanaf blz 11) editie 2020-2, het alumnimagazine van de Universiteit Leiden.
Foto Ethan Mark: Marius Roos