Een dodenstad tot leven wekken
Ze noemen hun team ‘The Walking Dead’: de Leidse Egyptologen Lara Weiss, Huw Twiston Davies en Nico Staring. Een passende naam voor een groep die onderzoek doet naar de Egyptische dodenstad Sakkara. ‘We proberen religieuze tradities te achterhalen. Wat betekenen die voor het leven van mensen, en voor het begraven en herdenken van hun doden?’ Hun eerste bevindingen zijn nu te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, in de tentoonstelling ‘Sakkara. Leven in een dodenstad.’
Vlak bij Caïro ligt Sakkara, een Egyptische dodenstad waar nog altijd resten van te zien zijn, en opgravingen worden gedaan. Het stond er vol met tombes en tempels, waaronder de bekende trappiramide van Djoser: het oudste monumentale stenen gebouw ter wereld. Sakkara was niet zomaar een begraafplaats: de plek is duizenden jaren gebruikt om koningen maar ook gewone burgers te begraven, en als plaats om de goden te aanbidden. ‘Dat lange gebruik is zo interessant eraan,’ zegt Staring. ‘Oude Egyptenaren kwamen er hun familietombe bouwen of bezoeken en voor hen was de piramide van Djoser óók al een oud monument uit het verre verleden.’ Er zijn tempels verdwenen, of tombes over eerdere bouwwerken heen gezet. Staring maakt de vergelijking met het centrum van Leiden. ‘Dat is een middeleeuwse stad, die nog altijd in gebruik is. Sommige dingen zijn veranderd, zoals gebouwen die zijn verdwenen of grachten die zijn gedempt en plaats hebben gemaakt voor straten . Maar er zijn ook dingen die nog zijn zoals ze in 1500 waren. Het huidige straatbeeld is daarom nooit volledig modern: het is een combinatie van oud en nieuw.’
Museumobjecten in context plaatsen
Enkele dagen voor de opening lopen we met de drie onderzoekers door hun tentoonstelling in opbouw. De objecten komen uit Sakkara, maar zijn niet door hen zelf opgegraven. Het RMO doet al sinds 1975 opgravingen in Sakkara, maar de meeste objecten zijn lang daarvoor in het bezit van het museum gekomen. ‘Met ons onderzoek willen we die objecten van meer context voorzien en het dagelijkse leven op de Oudegyptische begraafplaats beter begrijpen,’ legt projectleider Weiss uit. Alle drie hebben ze een net iets andere invalshoek, die ze aan de hand van hun favoriete objecten in de tentoonstelling uitleggen.
Erfenis van een priester
Staring kijkt in het onderzoek naar Sakkara vooral naar het gebruik van de omgeving, ruimte en bouwwerken. Toch is het voorwerp dat hij uitkiest niet een bouwwerk of plattegrond, maar een papyrusrol met tekst. Het is een erfenis-document van een gespecialiseerde priester uit Sakkara, uit 256 v.Chr. Deze priesters waren een soort beheerders van de dodenstad: ze herverdeelden tombes, of verkochten in onbruik geraakte tombes aan nieuwe families. ‘Omdat deze priester zijn erfenis vastlegt, geeft hij een hele precieze opsomming van de tombes die hij in beheer had. Dat geeft mij een blik op hoe de omgeving eruit zag, en op tempels, processiewegen en graven die inmiddels zijn verdwenen, of die we misschien ergens onder het zand nog kunnen vinden. De priester schetst eigenlijk hoe Sakkara eruit zag in 256 voor Christus.’
Motief uit het verleden
Twiston Davies leidt ons vervolgens naar een stèle – een grafsteen of onderdeel daarvan. ‘Deze stèle komt helemaal niet uit Sakkara, en is ook al ouder dan de periode waar wij ons op richten. Toch past hij in de tentoonstelling, hij illustreert namelijk heel goed waar ik naar kijk in ons project.’ Op de stèle zien we een reliëf van de twee overledenen, gezeten op stoelen, met aan hun voeten een harpspeler. Een afbeelding die veel gebruikt werd in tombes. Twiston Davies wijst vervolgens op een afbeelding ernaast, van ook een harpspeler aan de voeten van twee zittende figuren. Deze komt wel uit een tombe in Sakkara. Twiston Davies: ‘Het lijkt eenzelfde afbeelding, maar hier is de harpspeler de overledene zelf, namelijk Raia, de hoofdmuzikant van een van de tempels. De figuren op de troon zijn twee goden.’ Het is dus hetzelfde motief, dat in iets aangepaste vorm wordt hergebruikt. ‘Ik onderzoek dat soort aanpassingen in de teksten en afbeeldingen van de graven in Sakkara: hoe motieven werden overgenomen en naar eigen smaak werden aangepast. Dat vertelt ons meer over hoe de mensen van toen voortborduurden op hun eigen geschiedenis.’
-
De stèle van Iki (uit Abydos, 1939-1760 v.Chr.). Bovenaan is te zien hoe een harpist speelt voor de overledenen, de twee zittende figuren. -
De afbeelding die is gevonden in de tombe van Raia in Sakkara. Hetzelfde motief is gebruikt, maar aangepast: nu is het de overleden Raia die speelt voor de goden.
Begraven is een familieaangelegenheid
Ook Weiss’ favoriet in de tentoonstelling is een stèle, de grafstèle van Meryptah. ‘Deze laat op verschillende manieren de dagelijkse religieuze praktijken zien,’ legt Weiss uit. We zien een vijftal figuren op de stèle, twee vrouwen en drie mannen. ‘Dat zijn Meryptah, zijn ouders en zijn broer. Wie die vijfde persoon is, weten we niet precies. Het was waarschijnlijk een collega-priester van Meryptah. De samenstelling van de groep figuren laat zien, dat zo’n tombe echt een familieaangelegenheid was - maar dat de Egyptenaren familie ook heel ruim opvatten.’ Aan de bovenrand van de stèle staat een tekst die is gericht aan de levenden, legt Weiss uit. De tekst vraagt de levenden voor de doden te offeren. ‘De doden hoopten dus dat de levenden hen op de begraafplaats kwamen opzoeken om hen te eren.’
Onderzoek tonen in een museum
Terwijl we rondlopen, wordt nog de laatste hand aan de expositie gelegd. Het Walking Dead-team kijkt tevreden naar de prints van afbeeldingen op de muur en de teksten bij de verschillende objecten. Die teksten opstellen was nog best lastig, vonden ze. Twiston Davies: ‘De teksten mogen niet te lang zijn, dus moet je veel weglaten. En je moet het natuurlijk niet te moeilijk maken, door jargon te gebruiken of door teveel voorkennis van je publiek te verwachten. Maar het moet ook weer niet té simpel zijn. Daarbij was de projectleider van de tentoonstelling, Leonie van Esser, erg behulpzaam. ’ Alle drie vinden ze het fantastisch dat ze hun wetenschappelijke werk gezamenlijk om konden zetten in een tentoonstelling. Weiss: ‘Als universitair onderzoeker schrijf je een boek of een paper voor misschien honderd vakgenoten. In een tentoonstelling als deze kunnen we honderden museumbezoekers vertellen over ons onderzoek!’
Tekst: Marieke Epping
Foto boven: De opgravingen in Sakkara, met op de achtergrond de trappiramide van Djoser.
Beeld: Rijksmuseum van Oudheden, rechten voorbehouden.
Mail de redactie
Sakkara. Leven in een dodenstad
De tentoonstelling ‘Sakkara. Leven in een dodenstad’ is van 10 maart t/m 22 november te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. De tentoonstelling is onderdeel van het Weiss’ onderzoeksproject ‘The Walking Dead at Sakkara: The Making of a Cultural Geography’ waar zij in 2017 een VIDI-beurs van NWO voor ontving. Het onderzoeksteam gaat tijdens de tentoonstelling ook weer opgraven in Sakkara. Hun vorderingen zijn van 20 maart t/m 16 april wekelijks te volgen op www.rmo.nl/sakkara.
Vanaf 1 juni is het RMO weer open, reserveren is verplicht: https://www.rmo.nl/online-reserveren/ De tentoonstelling over Sakkara is verlengd tot 22 november