Op zoek naar vrouwen in de Leidse geschiedenis
Ze waren er, ze waren van belang en toch waren ze lang onzichtbaar in de geschiedschrijving. Ariadne Schmidt, benoemd op de Magdalena Moonsleerstoel, onderzoekt de geschiedenis van de Leidse stadscultuur. Vrouwen hebben in haar onderzoek een prominente plaats. Oratie op 28 februari.
‘Het is gek om de helft van de bevolking terzijde te schuiven’, zegt Ariadne Schmidt, ‘en toch is het lang gebeurd.’ Vrouwen zijn tot de jaren zeventig van de vorige eeuw grotendeels onzichtbaar gebleven in de geschiedenis. Afgezien dan van Magdalena Moons die echt heeft bestaan, maar wier heldhaftigheid nooit bewezen kon worden. Haar heldinnenstatus is dus naar het rijk der fabelen verhuisd (zie kader).
Jaren zeventig
De reden dat vrouwen zo lang niet gezien werden, heeft te maken met het feit dat ze weinig machtsposities bekleedden, althans geen openbare, denkt Schmidt. ‘Dat de economie waarschijnlijk ineen zou storten als vrouwen overal mee op zouden houden, daar stond niemand bij stil. En misschien nu nog wel niet.’
In de jaren zeventig, gedurende de tweede feministische golf, kwam er in snel tempo wèl meer aandacht voor de rol van de vrouw in de geschiedenis, met name bij vrouwen zelf. Schmidt ging in 1990 studeren maar in de reguliere studie geschiedenis was er toen nog steeds niet veel veranderd. ‘Ik vond het al meteen gek dat het leek alsof vrouwen niet bestonden’, zegt Schmidt. ‘Ik kon me niet identificeren met de figuren die de geschiedenis maakten en dus ging ik in mijn studie zelf op zoek naar vrouwen. En ik was niet de enige.’
Vrouwen en criminaliteit
De jaren zeventig liggen alweer ruim veertig jaar achter ons en in die tijd heeft de vrouwencanon zich flink ontwikkeld. Schmidt heeft daar een respectabel aandeel in gehad want ze is het onderwerp altijd trouw gebleven. Zo werkte ze mee in een vergelijkend onderzoek van de Leidse hoogleraar Manon van der Heijden naar vrouwen en criminaliteit in de periode 1600-1900. Dat haalde een aantal mythen onderuit. Schmidt: 'Bijvoorbeeld dat vrouwen minder crimineel zijn dan mannen. Dat is nu wel zo, vrouwen maken 10 tot 15% van alle criminelen uit, maar destijds was de helft van de veroordeelde dieven vrouw. Ook niet waar is dat ze stalen om hun kinderen eten te geven. Brooddiefstal bijvoorbeeld, kwam maar weinig voor. Vrouwen stalen spullen die wat waard waren en reisden dan naar een andere stad om ze te verkopen. ‘Heel assertief allemaal’, zegt Schmidt.
Rekest
Schmidt besteedt in haar oratie onder andere aandacht aan werkende vrouwen in Leiden, in de vroegmoderne tijd. Vrouwen in Nederland waren in vergelijking met andere landen heel redelijk opgeleid. Toch kenden ze veel beperkingen. Zo waren gehuwde vrouwen voor de wet handelingsonbekwaam. De mogelijkheden op de arbeidsmarkt waren beperkt. Ongehuwde vrouwen mochten meer maar konden zeker niet alles worden. Vrouwen in politieke functies? Nauwelijks. Toch zat er rek in de beperkingen. Schmidt: ‘Vrouwen werkten vaak mee in het bedrijf van hun man en weduwen hertrouwden vaak niet maar zetten de onderneming van hun man voort. Verder konden vrouwen bij de stedelijke overheid ontheffing van beperkingen bepleiten in een zogenoemd rekest en daar werd flexibel mee omgegaan. In vrijwel alle sectoren van de arbeidsmarkt werkten vrouwen.’
Belastingregisters en brieven
Er zijn heel wat bronnen waaruit historici kunnen putten. Een deel daarvan zijn kwantitatieve bronnen. Dankzij stadssecretaris Jan van Hout (1542–1609) had Leiden al vroeg een administratie van onroerend goed. Er werden volkstellingen gehouden en er zijn belastingregisters bewaard gebleven. Daarin wordt onderscheid gemaakt tussen mannen en vrouwen. Prachtige bronnen zijn brieven, vertelt Schmidt, en de al genoemde rekesten, de verzoekschriften die burgers aan het stadsbestuur stuurden om verbetering in hun situatie te brengen. Die geven interessante inkijkjes in de soms benarde omstandigheden van vrouwen, als gevolg waarvan ze bijvoorbeeld toch aan het werk wilden. Eveneens leerzaam zijn de archieven van civielrechtelijke zaken, en archieven van notarissen. Anders dan nu werden bij de notaris getuigenissen vastgelegd. Als een meisje zwanger was kon ze een getuigenis afleggen bij de notaris over de (vermeende) vader; zomaar naar iemand wijzen was niet voldoende.
Bestanden verbinden
Er zijn ook nieuwe manieren om informatie boven water te halen. Schmidt vertelt over het idee van de time machine. Een nieuwe vorm van ontsluiting van bronnen die samenhangt met de digitalisering, die steeds meer terrein wint, ook in Leiden. Die opent de deur naar data mining, het automatisch doorploegen van grote hoeveelheden data. ‘En ook belangrijk’, zegt Schmidt, ‘is de digitale bronnen met elkaar verbinden. Daardoor kun je samenhang zien en meer te weten komen over een persoon of groepen personen.
Er is nog een andere stap die gezet moet worden, vindt Schmidt: ‘Er is inmiddels veel geschiedkundig onderzoek naar vrouwen gedaan en daarover is ook veel gepubliceerd. Waar we echter naartoe moeten is het hele verhaal: de geïntegreerde geschiedenis van mannen én vrouwen. Pas dan komen we ergens…’
De Magdalena Moonsleerstoel voor de geschiedenis van stadscultuur in het bijzonder van Leiden, met bijzondere aandacht voor genderaspecten. is een initiatief van de stichting Magdalena Moons waarachter oud-bestuursleden van de 3 Octobervereniging schuilgaan. De gemeente Leiden en de universiteit steunden het initiatief. De leeropdracht omvat, naast onderzoek en onderwijs, onder meer het verbinden van de stad met de leerstoel via breed toegankelijke activiteiten, en een bijzondere accent op het genderaspect.
De Haagse Magdalena Moons, vriendin en latere echtgenote van de Spaanse legeroverste Francisco de Valdez, zou Valdez hebben overgehaald de geplande aanval op het belegerde en uitgehongerde Leiden nog een dag uit te stellen; ze had familie en vrienden in Leiden. De geuzen hadden de dijken doorgebroken en de storm die op die ene dag plaatsvond, joeg het overstromingswater op richting Leiden, waarop de Spanjaarden op de vlucht sloegen. Dat is althans de legende.
Afbeeldingen
Foto bovenaan: scène uit 1574 uit de Tachtigjarige Oorlog van Simon Opzoomer, 1807-1877. Magdalena Moons smeekt haar verloofde Francisco Valdez de bestorming van Leiden nog een nacht uit te stellen. De afbeelding is een uitsnede uit het schilderij. (Rijksmuseum, Amsterdam)
Kader: uitsnede van een gravure van Magdalena Moons van de hand van Cornelis Visscher (II), 1649. (Rijksmuseum Amsterdam)
Tekst: Corine Hendriks
Mail de redactie