Waarom sommige rechtszaken cultureel gezien niet opgelost kunnen worden
Strafzaken die mislopen worden steeds weer opgevoerd, volgens promovenda Tessa de Zeeuw. De Zeeuw: ‘Ook al komt de rechter tot een kloppend oordeel, juridisch gezien, de vraagstukken die verschijnen in een zaak zoals Lucia de Berk blijven de samenleving “plagen”.’
Lucia de Berk
Iets wat De Zeeuw bracht tot dit onderzoek, was het verhaal van Lucia de Berk, een verpleegkundige die werd veroordeelt voor de moord op meerdere baby’s en ouderen. Haar schuld hieraan bleek later niet goed genoeg bewijsbaar te zijn, waardoor ze werd vrijgesproken. Over deze zaak werden boeken, toneelstukken en uiteindelijk in 2014, toen Lucia de Berk al was vrijgesproken, zelfs een film gemaakt. ‘Dat laatste geeft ook aan dat het een zaak is die blijft rondzingen in de publieke ruimte, een zaak die mensen blijft fascineren, waarvoor ze vormen blijven proberen te vinden waarin zij hun gevoelens hierover kunnen uiten’, meent de Zeeuw.
De Zeeuw oordeelt dat deze casus kan worden gezien als een ‘culturele gebeurtenis’. Culturele gebeurtenissen als deze kunnen we volgens de Zeeuw lezen, net als literatuur, om iets te leren over processen van betekenisproductie en representatie. Uiteindelijk vertellen dit soort culturele gebeurtenissen ons iets over de conflicten die in een maatschappij spelen.
Waarom zijn sommige strafrechtzaken (cultureel) niet op te lossen?
Vanwege de gekozen cookie-instellingen kunnen we deze video hier niet tonen.
Bekijk de video op de oorspronkelijke website ofRechtszaken als toneelstukken
Volgens de promovenda kan een rechtszaak vergeleken worden met het opvoeren van een toneelstuk, maar dan ‘in de vorm van bewijsvoering en getuigenissen.’ Er wordt namelijk een gebeurtenis van buiten de rechtszaal gerepresenteerd en ‘verteld’ tijdens het proces.
De personen in een rechtszaak die worden opgevoerd, hebben allemaal een rol, net zoals in een toneelstuk. Rechtszaken zijn ook al eeuwen openbaar. Het publiek wordt geconfronteerd met iemand die mogelijk de wet heeft overtreden en er komen allemaal vragen in hen op. ‘Dit kan, zoals in het geval van Lucia de Berk, juist ook het moment zijn waarop het publiek stopt met luisteren naar de persoon die tegenover ze zit, omdat ze overvallen worden door een onbeheersbare woede’, zegt De Zeeuw. Lucia de Berk werd in het nieuws aangeduid met angstaanjagende namen als ‘Engel des doods’ en ‘Zuster dood’ en zelfs haar beeltenis werd door verschillende rechtbanktekenaars ‘heksiger’ gemaakt. De beeldvorming over een persoon kan op zo’n moment zo sterk worden, dat er eigenlijk niet meer naar zijn of haar verhaal wordt geluisterd.
Franse besmette bloed affaire
Een andere zaak die De Zeeuw bestudeert is de Franse besmette bloed affaire uit 1984. Deze rechtszaak ging over 1200 hemofiliepatiënten die met HIV besmet waren geraakt na behandeling met bloedproducten die waren gemaakt door een bedrijf, die, net als de overheid, op de hoogte waren van mogelijke besmettingsrisico’s. Ook deze zaak bleef lange tijd een groot onderwerp, omdat het niet duidelijk kon worden wie uiteindelijk schuldig was; er waren veel mensen bij betrokken – politici, ambtenaren, artsen, wetenschappers – die allemaal fouten hadden gemaakt, maar niemand had echt opzettelijk en door zijn of haar directe handelen, patiënten vergiftigd. Ook deze rechtszaak kan bekeken worden alsof het een toneelstuk is, volgens De Zeeuw. ‘Maar in deze zaak mist dus “de daad”, een van de belangrijkste dramatische categorieën in de rechtszaak’, zegt De Zeeuw. En ook deze zaak werd als toneelstuk opnieuw opgevoerd.
Bureaucratisch, technocratisch en technologie
Er ontstaan systematische problemen in de rechtszaal en de samenleving als er dus niet één dader, of zelfs een daad, kan worden aangewezen. Volgens De Zeeuw gebeurt dit tegenwoordig vaker doordat technocratische en bureaucratische apparaten steeds meer beslissingen nemen in de samenleving. Daarnaast wordt daderschap ook steeds vaker op een zo technologisch mogelijke manier benaderd, meent De Zeeuw. Zo worden bijvoorbeeld statistische analyses van data gebruikt om daders aan te wijzen, zoals dit ook gebeurde in de zaak van Lucia de Berk, en om te voorspellen wat voor soort personen de grootste kans hebben om ‘dader’ te worden.
‘Dit veroorzaakte bij de zaak van De Berk een soort blinde vlek voor haar als persoon, waardoor de zaak zo uit de hand liep, en waardoor de meningen over of zij schuldig was nog steeds sterk uiteenlopen’, oordeelt De Zeeuw. ‘Het is daarom van belang om goed in kaart te brengen wat mogelijk is met het recht, wat er in opgevoerd kan worden en wat niet, en wat de grenzen zijn van deze vorm van representatie.’
Tekst: Lieke Bakker
Video: Lieke Bakker, Tessa de Zeeuw
Mail de redactie