De weduwe, de buurvrouw en de vijverpomp: hoe rechtspraak beter kan aansluiten op de maatschappij
Mensen komen bij de rechter met een juridisch geschil, en denken vaak dat de beslissing ook het onderliggende conflict oplost. Maar dat is lang niet altijd zo. ‘De rechtspraak zou beter moeten aansluiten bij de behoeften en kenmerken van burgers,’ stelt bijzonder hoogleraar Rogier Hartendorp. Oratie op 31 januari.
Rogier Hartendorp is bijzonder hoogleraar Maatschappelijke Effectiviteit van de rechtspleging, een leerstoel die in samenwerking met de Rechtbank Den Haag is ingesteld. Hartendorp is daar zelf ook werkzaam als rechter. De leerstoel is bedoeld om verbinding te leggen tussen de wetenschap en de rechtspraak. ‘Ik zie het als mijn taak om empirisch onderzoek te doen naar manieren om de rechtspraak beter te kunnen laten functioneren en meer te laten aansluiten op de maatschappij.’
Casus: de weduwe en de buurvrouw
Een terminaal zieke man installeert een nieuwe vijverpomp, omdat hij rustig wordt van het geluid. De buren kunnen door het geluid echter niet meer slapen, en vragen het echtpaar om de pomp weg te halen. Dat schiet de vrouw in het verkeerde keelgat. Na het overlijden van haar man verslechtert de relatie met de buren verder: de weduwe zou de buurvrouw geregeld uitschelden, de buurvrouw stapt naar de politie. Mediation en ingrijpen van de wijkagent mogen niet baten. Uiteindelijk doet de buurvrouw aangifte van stalking, en volgt er een rechtszaak. De rechter oordeelt dat van stalking geen sprake is, maar legt wel een geldboete op voor belediging wegens een scheldpartij die door buurman is opgenomen.
Conflict oplossen of geschil beslechten
‘Als twee partijen voor de rechter komen, moet de rechter oordelen over het juridische geschil dat voorligt, in dit geval of er sprake is van stalking,’ zegt Hartendorp. ‘Maar heel vaak zoeken ze eigenlijk een oplossing voor het onderliggende conflict: de burenruzie die al zo lang hun levens beheerst.’ Rechters moeten daarom zowel geschillenbeslechter als conflictoplosser zijn, stelt Hartendorp. ‘Je kunt in je uitspraak procedures of interventies meenemen om aan een oplossing van het conflict te werken. Of een rechter kan in de behandeling van de zaak technieken toepassen, bijvoorbeeld uit mediation, waardoor de partijen dichter bij elkaar komen.’ Daarnaast gaat de rechtspraak volgens Hartendorp uit van een ideaalbeeld van een rechtzoekende: rationeel, eerlijk, in staat om compassie te tonen en zich neer te leggen bij een beslissing. ‘De praktijk laat echter een ander beeld zien,’ aldus Hartendorp. ‘Voor een goed functionerende rechtspraak moet deze veel meer aansluiten op hoe burgers feitelijk handelen in procedures.’
Rijdende Rechter?
Dat de zaak tussen de weduwe en de buurvrouw doet denken aan de zaken die voorbijkomen in het bekende tv-programma De Rijdende Rechter, begrijpt Hartendorp wel. ‘Ook daar is bijna altijd sprake van een hoog opgelopen ruzie, waarbij men hoopt dat de beslissing van de Rijdende Rechter deze oplost.’ Maar volgens Hartendorp doet de Rijdende Rechter met zijn welbekende ‘Dit is mijn uitspraak en daar moet u het mee doen’ vooral aan geschilbeslechting. ‘Het juridische probleem lost hij op, maar het onderliggende conflict tussen klager en beklaagde is daarmee lang niet altijd voorbij.’
Wijkrechtbank
Er zijn al verschillende experimenten gaande in Nederland om te onderzoeken of de rechtspraak beter kan voorzien in behoeften van burgers. Zo hebben de Rechtbank Rotterdam en Oost-Brabant een wijkrechtbank opgericht, waarin de rechtbank, gemeentelijke instanties en het Openbaar Ministerie samenwerken om onderliggende problemen te verhelpen. En in Den Haag is er een wijkrechter die een eenvoudige en goedkope procedure op locatie biedt.
Maatschappelijk effectieve rechtbank
Verandert de rechter dan niet in een maatschappelijk werker? ‘Zeker niet,’ zegt Hartendorp. ‘Er zijn ook heel veel geschillen waarin de partijen gewoon een beslissing willen, dan is een snel juridisch oordeel gewenst. Het gaat er om dat de rechtspraak meer gaat kijken naar wat de beide partijen nodig hebben, en daar de procedure op aanpast,’ zegt Hartendorp.’ Dit concept heet maatschappelijk effectieve rechtspraak. ‘Dan kijk je niet puur juridisch naar de zaak, maar neem je ook in overweging wat voor personen je voor je hebt, of zij de procedure goed begrijpen en of zij een geschil of een onderliggend conflict opgelost willen hebben.’ Hartendorp wil onderzoeken hoe deze maatschappelijk effectieve rechtspraak werkt, en hoe dit verenigd kan worden met de onafhankelijkheid, legitimiteit en het gezag van de rechter.
Behoeften van de maatschappij
Terug naar de casus van de buurvrouw en de weduwe. Hoe zou Hartendorp die zaak hebben benaderd vanuit de maatschappelijk effectieve rechtspraak? ‘De gang naar de rechter wordt gezien als ultieme remedie, als alle andere opties hebben gefaald. Ik denk in dit geval dat bijvoorbeeld een wijkrechter uitkomst kunnen bieden. Die had eerder in het proces betrokken kunnen worden en een dwingender advies had kunnen geven dan de mediator of de wijkagent, waardoor de ruzie misschien al opgelost was of minder groot was geworden.’ Maar achteraf is het natuurlijk makkelijker oordelen, geeft Hartendorp toe. ‘Deze casus laat vooral zien dat als rechters balanceren tussen het beslechten van geschillen en het oplossen van conflicten, de rechtspraak beter kan aansluiten op de behoeften van onze maatschappij.’
Tekst: Marieke Epping
Mail de redactie