Telescopen bouwen doe je samen
Hoe ontstaan sterren en sterrenstelsels? Wat is donkere materie? Om deze en andere vragen te beantwoorden zijn steeds grotere telescopen nodig. Om die te realiseren is internationale samenwerking nodig. Deel uit een serie over de impact van samenwerking.
‘Met behulp van theoretische modellen kom je een eind maar je hebt ook altijd waarnemingen nodig van telescopen en satellieten om antwoorden op de grote vragen te vinden’, vertelt Huub Röttgering, hoogleraar Observationele kosmologie en directeur van de Sterrewacht Leiden. ‘Als instituut of universiteit ben je veel te klein om een grote telescoop te bouwen of een satelliet te lanceren. Dat zijn projecten die honderden miljoenen tot een paar miljard kosten.’ Om dat mogelijk te maken, worden grote samenwerkingsverbanden opgericht, binnen Europa of zelfs wereldwijd.
ESA en SRON
Die samenwerkingen hebben een structuur. De bouw van satellieten wordt op Europees niveau geleid door de European Space Agency (ESA). ‘Die zorgt ervoor dat er een telescoop neergezet wordt, of dat er een raket is waarmee een satelliet gelanceerd kan worden’, zegt Röttgering. Dan zijn er instituten, zoals het Nederlandse instituut voor ruimte-onderzoek SRON, dat meetinstrumenten bouwt waarmee gegevens worden verzameld. SRON, onderdeel van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), maakt bijvoorbeeld camera’s waarmee röntgen- of infraroodstraling uit het heelal wordt vastgelegd.
"Als instituut of universiteit ben je veel te klein om een grote telescoop te bouwen of een satelliet te lanceren"
De wetenschappers aan universiteiten gebruiken de data die door de instrumenten binnengehaald worden om theorieën te testen en onderzoeksvragen te beantwoorden. Maar de wetenschappers zijn ook veel eerder in het project betrokken.
‘De eerste stap is bijvoorbeeld dat wij, onderzoekers, met de ingenieurs van SRON bespreken wat voor metingen we nodig hebben voor de volgende stap in ons onderzoeksveld’, zegt Röttgering. ‘Vervolgens wordt er met de instrument- en satellietbouwers gekeken wat technisch haalbaar en enigszins betaalbaar is. Als de ESA akkoord gaat – en dat gebeurt maar met een paar projecten – gaan we als samenwerkingsverband op zoek naar financiering en kan het bouwen beginnen.’
Quasar met röntgenstraling
In 1999 lanceerde de ESA bijvoorbeeld de satelliet XMM-Newton met daarop een instrument van SRON waarmee nauwkeurig röntgenstraling gemeten wordt. Hiermee is onder andere gekeken naar een zogeheten quasar op vier miljard lichtjaar afstand. Quasars zijn grote sterrenstelsels met een superzwaar zwart gat in het midden die röntgenstraling uitzenden. Onderzoekers van SRON en de Sterrewacht Leiden hebben in 2018 aan de hand van die metingen de samenstelling en de massa bepaald van interstellair gas dat zich tussen de aarde en de quasar bevindt.
"Door de komst van SRON naar Leiden zal de samenwerking makkelijk en dus intensiever worden"
Op dit moment werken SRON en de Universiteit Leiden samen met diverse andere internationale instituten aan de realisatie van de Europese ruimtetelescoop Athena. ‘Bij dit soort projecten zijn vaak ook bedrijven betrokken, zoals Airbus, en in dit geval het Nederlandse Cosine’, zegt Röttgering.
SRON bevindt zich nu nog in Utrecht maar verhuist in 2021 naar de bètacampus van de Universiteit Leiden. ‘De samenwerking zal daardoor makkelijk en dus intensiever worden’, zegt Röttgering. Ook kunnen studenten, van bijvoorbeeld de Leidse masterspecialisatie Astronomy and Instrumentation, gemakkelijker worden betrokken bij de bouw van meetinstrumenten.
Tekst: Dorine Schenk
Beeld: De Oude Sterrewacht in Leiden
Mail de redactie